تأثیر قرآن در شعر و ادب فارسی

مثنوی معنوی را می‌توان نوعی تفسیر خواند. زمینه فکری، سابقه تحصیلی و خانوادگی و موعظه‌ها و تذکرها و منبرهای مولانا همه مؤید این مطلب است؛ کثرت و تنوع اشارات قرآنی مولانا نیز این مطلب را اثبات می کند.
در ابتدای این نوشتار، ذکر این نکته لازم است که تفسیر عرفانی،تأویل است و تأویل با تفسیر متفاوت است و با ابزارهای علم تفسیر نمی توان به نقد تفسیر تأویلی رفت؛ زیرا عرفا به تفسیر الفاظ و کلمات، کمتر می‌پردازند و بیشتر به تفسیر حقیقت جهان، با ابزار کشف و شهود می‌پردازند. در حقیقت، جهان خارج را با نفس خود مقایسه و آن را بر نفس تطبیق می‌کنند. در نتیجه، مکاشفه و شهود نمی‌تواند مصداقی برای تفسیر قرآن باشد؛ زیرا در تفسیر، به دلالت لفظ و شرح کلمات می‌پردازند و دیگران نیز می‌توانند در صدق و کذب این گزاره‌ها خدشه کنند و نظر بدهند، به خلاف مکاشفات و شهودات شخصی.
از آیات قرآن، این گونه فهمیده می‌شود که بین قبض روح مؤمنان و ظالمان تفاوت است. خداوند درباره گرفتن جان مؤمنان و افراد خوب می‌فرماید:«الذین تتوفاهم الملائکة طیبین یقولون سلام علیکم ادخلوا الجنة بما کنتم تعملون؛ همانا که فرشتگان(مرگ) روحشان را می‌گیرند در حالی که پاک و پاکیزه اند؛ به آنها می گویند؛ سلام بر شما! وارد بهشت شوید بخاطر اعمالی که انجام می دادید». (سوره‌ی نحل، آیه‌ی 32)
و درباره ظالمان و افراد بد می‌فرماید:«الذین تتوفاهم الملائکة ظالمی انفسهم فالقوا السّلم ما کنّا نعمل من سوء…فادخلوا ابواب جهنم خالدین فیها فلبئس مثوی المتکبّرین؛ همانا که فرشتگان(مرگ) روحشان را می گیرند در حالی که به خود ظلم کرده بودند؛ در این موقع آنها تسلیم می‌شوند(و به دروغ می‌گویند) ما کار بدی انجام نمی‌دادیم…». (سوره‌ی نحل،آیات28و29)
مولانا نیز با توجه به این آیات، مرگ هر کس را مطابق شخصیت او ـ مؤمن یا کافر ـ می‌داند و مرگ را همچون برگی از درخت جان می‌داند. خوب و بد و خوش و ناخوش آن را ناشی از ضمیر خود انسان می‌داند.
و می‌گوید:اگر خاری در بدن تو در آمده، خود آن را کشته‌ای و اگر در حریر جای داری، تارهای آن را نیز خود رشته‌ای.
مرگ هر یک ای پسر هم رنگ اوست پیش دشـمن دشـمن و بـر دوسـت دوست
آن کـه می‌تـرسـی ز مـرگ انـدر فـرار آن زخـود تــرسـانی ای جـان! هـوش دار!
روی زشت توست نـه رخـسـار مـرگ جــان تـو هـمـچـون درخـت و مرگ برگ
از تو رستست ارنکویـست ار بداست ناخوش و خوش هر ضمیرت از خود است
گر به خاری خستـه‌ای خود کشتـه‌ای ور حـریـر و قــز دری خــود رشــتــه ای
(مثنوی معنوی، دفتر سوم)
* * *
قرآن درباره کیفیت و چگونگی حشر آدمیان در آیه‌ی 97 سوره‌ی اسراء می‌فرماید:«و نحشرهم یوم القیامة علی وجوههم عمیاً و بکماً وصماً؛ روز قیامت آنها را به صورتهایشان ـ همانگونه که در دنیا بودند ـ کور، گنگ،کر، محشور خواهیم کرد».
مولوی نیز با الهام از آیه می‌گوید: افراد با آن شخصیتی که در دنیا مخفی داشته‌اند، برانگیخته خواهند شد. نه بر شکل و هیبتی که می‌آلایند و به دیگران می‌نمایانند.
گنـد مخفـی کـان به دلهـا می رسیـد گشت اندر حشـر محـسوس و پـدیـد
در وجــود ما هـزاران گـرگ و خـوک صالح و ناصالـح و خـوب و خشوک
حکم آن خور است کو غالب‌تر است چونکه زر بیش از مس آمد آن زر است
سیرتی کان در وجـودت غالب اسـت هم بر آن تصویر حشــرت واجب است
(مثنوی معنوی، دفتر دوم)
* * *
خداوند درباره«تجسم اعمال» در روز قیامت در آیه‌ی 30 سوره‌ی آل عمران می‌فرماید:«یوم تجد کلّ نفس ما عملت من خیر محضراً و ما عملت من سوء تودّ لو انّ بینها و بینه امداً بعیداً…؛روزی که هر کس آنچه از کار نیک و بد انجام داد. حاضر می بیند و دوست می‌دارد، میان او و آنچه از اعمال بد، انجام داده فاصله زمانی زیادی بیافتد…»
و در آیه‌ی 49سوره‌ی کهف،می‌فرماید:«و وجدوا ما عملوا حاضراً و لا یظلم ربّک احداً؛ تمام اعمال خود را در برابر خود حاضر می بینند و خداوند به هیچ کس ستم نمی‌کند».
و نیز در سوره‌ی زلزال، آیات 7 و 8 به صورت خیلی جزیی تر و واضح‌تر می‌فرماید:«فمن یعمل مثقال ذرة خیراً یره.و من یعمل مثقال ذرّة شرّاً یره؛ هر کس به اندازه ذره‌ای کار خوب و نیک انجام دهد، آن را می‌بیند و هر کس که به اندازه ذره‌ای کار بد و شر انجام دهد، آن را خواهد دید».
توضیح: آیا تجسم نفس عمل انجام خواهد شد، یا پاداش و کیفر عمل خواهد بود؟ میان مفسّران اختلاف است؟ نظر بعضی از مفسران بر این است که تجسّم خود عمل است. این دسته از مفسّران به کلمه«تجد» و «وجدوا» استناد می‌کنند؛ یعنی: وجدان و یافتن و این معنا با تحقق پیدا کردن اصل آن حاصل می‌شود. دلیل دیگر این که گناهکاران آرزو می کنند تا بین آنها و اعمال زشتی که انجام داده‌اند فاصله بیافتد، نه نتیجه آن که پاداش یا کیفر باشد.
مولانا نیز درباره حضور و تجسم اعمال می‌گوید:
لیک یک رنگی که اندر محشر است بر بد و بر نیک کشف و ظاهر است
که معانـی آن جهـان صـورت شــود نقش هامان در خور خصلـت شـود
گـردد آنـکـه فـکـر نـقـش نـامـهــا ایـن بــطانــه روی کــار جامـه ه
(مثنوی معنوی، دفتر ششم)
مولوی برای خیالات و اندیشه و افکار درونی انسانها یک نحوه تجسّمی قایل است و این مضمون را با مثالی بیان می‌دارد:
این خیال اینجا نهـان پیـدا اثر و ایـن خیال آنجا بـرویاند صور
در مهندس بین خیال خانه‌ای در دلش چون در زمینی دانـه‌ای
آن خیال از انـدرون آید بـرون چون زمینی که زاید از تخم درون
هر خیالی کو کند در دل وطن روز محشر صورتی خواهد شدن
(مثنوی معنوی، دفتر پنجم)
* * *
در این که این جهان مزرعه آخرت است و پلی به سوی آن جهان و هر آنچه در این جهان کشت کنیم، در آن جهان خواهیم دروید، کمتر میان عقلا و خردمندان اختلاف است. آیات زیادی به این معنا دلالت دارد که آن دنیا پژواک این جهان است، اینجا محل کشت است و آنجا محل برداشت. امروز، روز عمل است و فردا روز حساب.
خداوند در آیه‌ی 17سوره‌ی غافر می‌فرماید:«الیوم تجزی کل نفس بما کسبت» یا در آیه‌ی 120 سوره‌ی انعام می‌فرماید:«انّ الّذین یکسبون الاثم سیجزون بما کانوا یقترفون» و یا در سوره‌ی فرقان، آیه‌ی 75 می‌فرماید:«اولئک یجزون الغرفة بما صبروا و یلقّون فیها تحیة و سلاما».
مولانا نیز که درس آموخته مکتب قرآن و اسلام است، می گوید:
گــرچـه دیـوار افکنـد سـایـه دراز بـاز گـردد سـوی آن سـایـه بـاز
این جهان کوه است و فعل ما ندا ســوی مـا آیـد نـداهـا را صـد
(مثنوی معنوی، دفتر اول)
و در جای دیگر می گوید:
چون که بد کردی بترس ایمن مباش زان که تخم است و برویاند خداش
خار بـن دان هـر یـکی خوی بدت بــارهــا در پـای خـار آخــر زدت
(مثنوی معنوی، دفتر دوم)
* * *
این بخش از نوشتار را با بیان آیات و اشعار مولانا درباره«صحنه محشر» و روزی که در صور دمیده می‌شود، به پایان می‌بریم، آنچه از قیامت می دانیم، همان است که در قرآن و روایات آ‌مده است و عقل بشر از درک بیشتر آن عاجز است.
قرآن در آیه‌ی 51 سوره‌ی یس می‌فرماید:«و نفخ فی الصور فاذا هم من الاجداث الی ربّهم ینسلون»
و در آیه ی 47 سوره‌ی انبیا می‌فرماید:«و نضع الموازین القسط لیوم القیامة»
آیاتی که بیان کننده حالت افراد خوب و بد و دشواری و سختی آن روز است، فراوان می‌باشد و حتی سوره‌ای نیز به این نام ـ قیامت ـ آمده است؛ لذا از آوردن آیات بیشتر خودداری می کنیم و به توصیف و بیانی که حضرت مولانا از صحنه قیامت دارد، توجه می کنیم:
چــون بـرآیـد آفـتـاب رستـخیـز جهند از خاک زشت و خوب تیز
سـوی دیـوان قضا پویـان شـونـد نقد نیـک و بـد به کوره می‌روند
نـقـد نیکو شـادمــان و نـاز نـاز نقـد قلـب انـدر زحیـر و درگداز
لحظه لحظه امتحان ها می رسد سر دل‌هـا می نمـایـد در جـسد
آن یکی سر سبـز نحـن المتقـون وان دگر هم چون بنفشه سرنگون
گشتــه ده چشـم ز بیـم مسـتـقـر چشــم هـا بیـرون جـهـیــده از خـطر
بـاز مانـده دیــده ها در انـتــظار تـا کــه نـامــه نـایـد از سـوی یـسـار
نامــه ای آیــد به دسـت بنـده ای سـر سیـه از جـرم و فـسـق آکـنـده ای
اندر او یـک خیر و یک توفـیق نـه جــــز کــــه آزار دل صـــدّیــق نـــه
چون بخوانـد نامـه خـود آن ثقیـل دانـد او که سـوی زنــدان شــد رحـیل
آن هـزاران حــجـت و گفتـار بـد بر دهـانـش گشـتـه چـون مسـمار بـد
پـس روان گـردد به زنـدان سـعیر کــه نبـاشـد خــار را ز آتـش گـریــز
چون موکل آن ملایک پیش و پس بوده پنهـان گشـته پیـدا چـون عـسس
می برنـدش می سپارندش به نیش که برو ای سگ به کهدان های خویش
منتـظر می ایستــد تــن مـی‌زنـد در امـیـدی روی واپــس مـی کـنـــد
اشـک می بارد و چو باران خـزان خـشـک امـیـدی چـه دارد او جـز آن
هر زمانـی روی واپـس مـی کـند رو بــه درگــاه مــقــدس مـی کـنـد
مولانا علاوه بر این که مرگ را زیبا و شادی آفرین می‌داند و گور خود را بزم خدا می خواند، به دیگران نیز سفارش می‌کند که بی‌هدف بر مزار او حاضر نشوند.
اگـر آیـی به گـور من زیارت تو را خر پشته ام رقصـان نماید
میا بی‌دف به گـور مـن برادر! که در بزم خـدا غمیگن نشـاید