ترجمه قرآن ابوالفتوح

اقبال نویسندگان و مترجمان زبردست و توانا در نیم قرن اخیر به ترجمهٔ قرآن مجید و تحقیق و تفحّص دربارهٔ کلام وحی، در ایران، قابل توجه و چشمگیر است به حدّی که از نظر کمیت و کیفیت به جرأت می‌توان گفت که با تمام هزار و چند صد ساله گذشته برابری می‌کند؛دهها ترجمهٔ موفق با نثر قوام یافته و انشای فصیح، کم کم ما را به سوی دستیابی به نوعی نثر متون مقدس، در زبان فارسی، هدایت می‌کند که باید در کنار انواع گونه‌های نثر فارسی در کتاب‌های سبک شناسی، از آن یاد کنیم.تلقّی نگارنده بر آن است که ما نیازمند به این نوع نثر هستیم، که همپای گونه‌های نثر علمی، هنری،ادبی، عامیانه و غیره به خدمت گرفته شود،بنابراین باید در ایجاد و استحکام آن قدم‌هایی اساسی برداریم؛در واقع ما در راه ترجمهٔ متون مقدس به پایان خط نرسیده‌ایم بلکه هنوز در آغاز راه هستیم، نثر مقدس باید در کنار دیگر گونه‌های نثر معاصر رشد و تکامل پیدا کند و این امر‌میسّر نمی‌شود مگر به ارائه ترجمه‌های متعدد و گونه گون از قرآن مجید و دیگر متون مذهبی، مثل نهج البلاغه و صحیفهٔ سجادیه.
باری، در کنار این تلاش مقدّس و علمی، در حوزهٔ قرآن پژوهی لازم است که به احیای ترجمه‌های کهن که در سده‌های پیشین انجام پذیرفته است بپردازیم، و با تصحیح و تنقیح این قرآن‌های مترجم، آنها را به گونه‌ای به زیور طبع بیاراییم که باب طبع نسل امروز باشد؛زیرا این قرآن‌های مترجم کهن از چند نظر قابل تأمل و مطالعه است، اول به خاطر نزدیکی به زمان نزول وحی؛دوم از باب اشراف بر سیر تطوّر ترجمه قرآن، سوم از جهت آگاهی بر گونه‌های ترجمه در گذشته، چهارم به جهت آگاهی به تاریخ تطوّر زبان فارسی، پنجم به خاطر برابر نهادهایی که در مقابل هر یک از واژه‌های قرآنی در زبان فارسی وجود دارد.
خوشبختانه در زبان فارسی، که دومین زبان اسلام تلقّی می‌شود،تعداد فراوانی از این قرآن‌های ترجم در کتابخانه‌های داخل و خارج کشور موجود است که بیش از همه در گنجینهٔ کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.از بین این نوعروسان معنی، ترجمه و تفسیر قرآن ابوالفتوح رازی، فریدی است که به سختی می‌توان برای آن همتایی یافت.
ترجمهٔ قرآن ابوالفتوح رازی، فقیه و مفسّر نامدار امامی قرن ششم، در ضمن تفسیر کبیر او، روض الجنان و روح الجنان، آمده است بدین ترتیب که این مفسّر بزرگ، ابتدا آیاتی از قرآن مجید را ترجمه کرده است و سپس به تفسیر آنها پرداخته، البته این روشی بوده است که غالب مفسران و مترجمان قرآن در گذشته رعایت می‌کرده‌اند.
این اثر سترگ در واقع اولین ترجمه و تفسیر فارسی به مشرب امامیه است که در دست است، و به دلیل اهمیت آن، پیوسته بیش از هر اثر مشابهی مورد توجه بوده است، به گونه‌ای که تا به حال چهار بار به طبع انتقادی رسیده و یک بار هم ترجمهٔ آیات آن جداگانه چاپ شده است؛اولین بار در دورهٔ قاجاریه به همّت تنی چند از بزرگان اهل فضل از جمله ملک الشعرای صبوری، طبع انتقادی آن آغاز شد که تا سال 1315 شمسی به درازا کشید، این چاپ در پنج جلد، با قطع رحلی همراه با مؤخّره‌ای مبسوط از علامه محمّد قزوینی دربارهٔ شرح زندگی ابوالفتوح و تفسیر او،موجود است، دومین بار در سال 1320 به وسیلهٔ آیت الله مهدی الهی قمشه‌ای تصحیح شده و در ده جلد با حواشی مصحّح به چاپ رسیده است؛بار سوم در سال 1342 شمسی، در دوازده جلد به تصحیح و توضیح آیت الله حاج میرزا ابوالحسن شعرانی چاپ شده و چهارمین بار به همّت آستان قدس رضوی و تصحیح گروهی از محققین با سرپرستی آقایان دکتر محمد جعفر یاحقی و دکتر محمد مهدی ناصح در بیست مجلّد به طبع انتقادی رسید که چاپ آن حدود ده سال به طول انجامید و آخرین مجلدات آن در سال 1375 به دست مشتاقان آن رسید.
چاپ اخیر از هر جهت نسبت به چاپ‌های قبل برتری دارد، چه این چاپ به خواننده و محقق این اطمینان قلبی را می‌دهد که آنچه می‌خواند به قول و نظر ابوالفتوح بسیار نزدیک است.
به جهت اهمّیت ترجمهٔ این تفسیر، نگارنده از سال‌های پیش، که توفیق آشنایی با این اثر بزرگ را حاصل کرد، بر آن شد تا متنی مصحح و منقّع از آن آماده کند؛از این رو اساس کار خود را متن چاپ آستان قدس رضوی قرار داد، اما در ضمن کار متوجه این موضوع شد که این چاپ اگر چه نسبت به سه چاپ گذشته از جهات فراوان مرجّح است و نزدیک‌ترین متن به زبان ابوالفتوح، امّا به دلایلی که مصححان محترم از آن گزیری نداشتند، دارای نواقصی است که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می‌شود.
نظر به این که تصحیح تفسیر ابوالفتوح، طبع آستان قدس رضوی در طول حدود ده سال انجام پذیرفته است و در این مدّت نسخه اساس مصححان پیوسته تغییر کرده است، متن ترجمه و تفسیر یکدست نمی نماید، اگر فرض را بر آن بگذاریم که نویسندهٔ متن روض الجنان بیش از یک شخص نبوده است پس نمی‌تواند یک واژه قرآنی در آیات متعدد برابر نهادهای گوناگون داشته باشد؛وانگهی حوزهٔ واژگان این ترجمه و تفسیر قاعدتاً باید یکدست باشد و گویای حوزهٔ زبانی منطقهٔ ری در قرن ششم؛یعنی ویژگی‌های دستوری و آواشناسی و واژگانی ری قرن ششم بر آن حاکم باشد، حال آن که چنین نمی نماید؛و علت آن است که مصححان محترم ، به دلیل آن که نسخه‌ای کامل از این ترجمه و تفسیر که نزدیک به زمان مؤلف باشد در دست نداشته‌اند؛ناچار در هر چند جلد نسخه اساس تغییر کرده است ، مثلاً بر اساس گزارشی که در مقدمهٔ جلد اول آمده است، نسخهٔ اساس در جلد اول و دوم و سوم در قرن ششم کتابت شده و جلد چهارم و پنجم و ششم در قرن یازدهم، و جلد هفتم و هشتم در قرن نهم و جلد دهم در اواخر قرن ششم(595 ق) و جلد یازدهم و دوازدهم در سال «579 ق» و جلد سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم در «595 ق» و جلد شانزدهم و هفدهم در سال «556ق» و جلد هژدهم در حدود قرن دهم، و جلد نوزدهم در سال «947 ق» و جلد بیستم در «557 ق» تحریر شده است.
ملاحظه می‌شود که ده بار نسخهٔ اساس در هنگام تصحیح تغییر کرده است.ناگزیر دخل و تصرّف نسّاخ و کتّاب کم مایه در حوزهٔ واژگان و ساخت دستوری آن فراوان است.
نکتهٔ دیگر خطاهای مطبعی است که لامحاله در این کتاب گرانسنگ، همانند دیگر آثار چاپی این سرزمین، راه یافته است که نگارنده بخشی از آن را در نقدی که بر آن نوشته است آورده.1 بنابر آنچه گذشت، در ترجمه‌ای که نگارنده از تفسیر روض الجنان استخراج کرده است علاوه بر برطرف کردن خطاهای مطبعی و غیرمطبعی، و اعمال آیین سجاوندی برای تسهیل در درک مطلب متن، در یک دست کردن حوزهٔ واژگانی و آوایی و دستوری آن هم کوشش فراوان به کار برده است، و کمیت تغییراتی که در این ترجمه انجام پذیرفته است به حدّی است که می‌توان گفت این تصحیحی مجدد از ترجمهٔ ابوالفتوح رازی قلمداد می‌شود.
در ادامهٔ این نوشته جناب آقای مهیار به تفصیل (حدود 70 صفحه)و با ذکر مقدمه ای به ویژگی های زبانی ترجمهٔ ابوالفتوح رازی پرداخته اند .
ــــــــــــــــــــــــــــــ
1. ر.ک:مقالهٔ نگارنده تحت عنوان «نگاهی به ترجمه ابوالفتوح رازی در تفسیر روض الجنان»،نامهٔ پارسی، س 4، ش 1، (بهار 1378)،صفحهٔ 224.