معرفی کتاب اخلاق عملی

چنان که می دانیم علم اخلاق در پی دست یافتن به قواعدی است که به کار بستن آنها موجب نیل به خیر و سعادت می‎شود، البته اخلاق، تنها یک سلسله احکام و دستور‎العملهایی که باید در عمل به کار بسته شود، نیست و شامل مطالعة نظری و فلسفی (اخلاق نظری) هم می‎گردد.
هدف اصلی اخلاق نظری، کشف بنیادهایی است که همة کردارهای انسانی باید برآن استوار شود. در آیین اسلام، همة تعالیم اخلاقی از سرچشمه‎های زلال وحی و تعالیم انبیا نشأت گرفته‎اند؛ رنگ غالب دین اسلام، اخلاق است و آیات قرآن کریم و احادیث معصوم ما سرشار از آموزه‎های تربیتی و اخلاقی می‎باشد. علاوه براین، در طول تاریخ حیات اسلام،‌ بزرگان دانش و اخلاق کتابهای اخلاقی بسیاری با الهام از قرآن و روایات‎ تألیف کرده‎اند. ادبیات فارسی نیز همچون آیینه‎أی تجلیگاه اخلاقیات اسلامی می‎باشد به عنوان نمونه از گلستان و بوستان سعدی، دیوان شمس ، مثنوی معنوی و … می‎توان نام برد. کتابهای اخلاقی علامة مجلسی (م 110ق)، معراج السعادة و مثنوی ملا احمد نراقی (م 1244ق) نیز از نمونه‎های برجستة کتب اخلاقی‎اند. علاوه بر کتب فوق که بنوعی تفسیر و تبیین آموزه‎های اخلاقی آیات و روایات می‎باشند، در روزگار ما نیز تلاشهایی به منظور تنظیم و طرح‎ریزی نظام اخلاقی اسلام و در راستای دستیابی به باطن مفاهیم اخلاقی آن صورت گرفته است، مثلاً کتاب ارزشمند فلسفة اخلاق استاد مطهری نمونة چنین کوششهایی است.
متأسفانه باید اذعان نمود که در دهه‎های اخیر کوششهایی چنان که باید و شاید در راستای تدوین کتب اخلاقی توسط محققان شیعه صورت نگرفته است و با عنایت به این که شاکلة اصلی آیین مقدس اسلام، اخلاق و اصلی‎ترین هدف آن سعادت است، به نظر می‎رسد که باید تلاشهای جدی در طرح‎ریزی و تدوین کتب متنوع اخلاقی توسط صاحبنظران حوزه و دانشگاه صورت پذیرد و نظام اخلاقی اسلام با توجه به روشهای جدید علوم انسانی سامان داده شود و صد البته، پرداختن به مباحثی همچون فلسفه اخلاق، اخلاق در مدیریت، اخلاق سیاسی، اخلاق و رویارویی با تقدیر تکنولوژیک و … باید در زمرة اولویتهای پژوهندگان مسلمان قرار گیرد.
در میان کتابهای اخلاقی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به زیور طبع آراسته شده‎اند، کتاب اخلاق عملی حضرت آیت‎الله مهدوی کنی جایگاه ویژه‎ای دارد. این کتاب ـ که در سال 1371 ش. به عنوان کتاب سال برگزیده شد ـ مجموعه سخنرانیهای معظم‎له در جلسات درس اخلاق دانشگاه امام صادق u می‎باشد که پس از تنظیم و گردآوری توسط حضرت حجت‎الاسلام علیدوست به علاقمندان ارائه گردیده است.
مؤلف در مقدمة کتاب با اشاره به تاریخ علم اخلاق در اسلام به دیدگاههای گوناگون در این باره اشاره نموده و با تقسیم‎بندی اخلاق به اخلاق نظری، اخلاق تطبیقی و اخلاق عملی، به بحث پیرامون اخلاق عملی پرداخته است. ایشان اخلاق عملی را مشتمل بر آداب و دستورهای خاصی که در مسیر تزکیه و تهذیب، التزام به آنها ضرورت دارد و از طریق عمل، ما را به هدف نزدیکی سازد دانسته اند.
ناگفته نماند، مؤلف در مقدمة کتاب ضمن اینکه، اخلاق عملی را ثمرة نیت مؤمن ـ که اصل و سرچشمة فضیلتهای اخلاقی اوست ـ می‎دانند، به بیست و یک نقطة آغاز در اخلاق عملی نیز ـ که سرفصلهای مختلف این اثر راتشکیل می دهند، اشاره کرده اند. البته ایشان یادآور شده اند که تحدید و مرزبندی در امور معنوی و جریانات مستمر کیفیات باطنی و اخلاقی بسیار دشوار است و طبقه بندی مورد نظرـ که از معرفت فوق که از معرفت نفس آغاز شده و به زهد و قناعت ختم می‎شود ـ نسبت به افراد وا شخاص و شرایط، شدت و ضعف پیدا می کند و نمی‎توان نسخه‎أی و احد برای همة سالکان الی الله تجویز نمود؛ چرا که اصول کلی حاکم براخلاق و مصادیق واجب و مستحب و حرام ومکروه و مباح برای همه یکسان نیست.
معظّم له، در ذیل هر یک از عناوین مورد بحث با ذکر آیات و روایاتی به شرح و بسط موضوع پرداخته و با توضیح و تبیین هر یک سعی در روشن‎ کردن موضوع نموده‎اند. به دلیل این که این کتاب برگرفته از مجموعه سخنرانیهای حضرت ‎آیت‎الله مهدوی کنی می‎باشد، شیوة طرح مباحث آن بسیار مناسب و قابل توجه ‎بوده و از روانی و سلاست خاصی برخوردار است؛ و از آنجا که برای جمع حاضر بیان شده است، برخلاف برخی آثار تألیفی دچار برخی تکلفات و پیچیدگیها نشده است؛ تا آنجا که گویی خواننده، همواره خود را در محضر استاد، حاضر یافته و زیبایی کلام او را حس می‎کند. از این جهت، به کتابهای استاد شهید مرتضی مطهری شباهت دارد که مطالب دشوار علمی را بیانی ساده و دلپذیر بیان کرده است.
با این اوصاف مطالعة‌ کتاب حاضر و آشنایی با نقطه‎های آغازین می‎تواند شروع خوبی برای حرکت در صراط مستقیم اخلاق و تعالی انسانی و اسلامی و رسیدن به قله‎های عالیترین خصلتهای انسانی باشد؛ انسانی که می‎تواند به یاری خدا و مجاهدت و ریاضت به مرتبة «نفس مطمئنّه» نائل آید و در مقام قرب الوهی جای گیرد.