جوانان و هویت مجازی: مروری بر اثرات چت و پیام کوتاه

ورود تکنولوژی‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی (ICT) مانند اینترنت و موبایل به زندگی جوانان در سال‌های اخیر، تأثیراتی بر نگرش، هویت و سبک زندگی آنها داشته است. بدون شک اینترنت و موبایل، ارتباطات میان فردی را نسبت به گذشته بسیار تسهیل کرده است و به جوانان این امکان را می‌دهد تا روابطی متفاوت و جدید را تجربه کنند. در این میان چت و پیام کوتاه، دو قابلیت فضای مجازی و موبایل هستند که در بین جوانان از محبوبیت زیادی برخوردارند. تا چند سال گذشته چت کردن در بین جوانان بسیار شایع بود؛ اما به‌ نظر می‌رسد در حال حاضر از شیوع آن کاسته شده و جای خود را به ارتباطات با موبایل، خصوصاً پیام کوتاه داده باشد. چت و پیام کوتاه، هر دو قابلیت‌هایی هستند که امکان ارتباط سریع و آسان را فراهم می‌کنند و می‌توان بین آنها شباهت‌هایی نیز یافت. در نوشتار حاضر سعی داریم به این سؤال پاسخ دهیم که چت و پیام کوتاه چه پیامدهای هویتی می‌تواند داشته باشد و روابط حاصل شده از این مجرا چه نقشی در تعامل با افراد غیر هم‌جنس در بین جوانان ایفا می‌کند؟
برای پاسخ به این سؤالات در ابتدا تغییرات بوجود آمده در زندگی جوانان بواسطه ورود تکنولوژی‌های جدید و تغییر شکل اوقات فراغت را بررسی می‌کنیم. سپس به جایگاه و نقش همسالان در زندگی جوانان می‌پردازیم. در ادامه به ویژگی‌های چت و پیام کوتاه اشاره می‌کنیم و اینکه این دو چه تأثیرات  هویتی می‌توانند داشته باشند. در پایان جمع‌بندی مطالب ارائه خواهد شد.
           
  جوانان و تکنولوژی‌های نوین :
پیشرفت تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی، در زندگی بشر سهم بسزایی داشته است. نمی‌توان تغییرات بنیادین ناشی از ظهور تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی را در عرصه‏های مختلف زندگی فردی و اجتماعی نادیده گرفت. کاستلز معتقد است از آنجا که انتقال و جریان فرهنگ از طریق ارتباطات صورت  می‌گیرد، حوزه‌ی فرهنگ که نظام‌هایی از عقاید و رفتارها را شامل می‌شود و ساخته‌ی تاریخ می‌باشد، با ظهور تکنولوژی جدید دستخوش دگرگونی‌های بنیادین می‌گردد. ورود فن آوری‌های ارتباطی، دگرگونی بنیادینی را در ساختار مناسبات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. (کاستلز،383:1384 پی‌آمد این امر شکل‌گیری نوع جدیدی از تعاملات انسانی است که ضمن تمایز از الگوهای ارتباطی مرسوم در رسانه‌های ارتباط جمعی عملاً فرصت‌های نوینی را در جهت تجلی خود و هویت، به وجود آورده است. (گرگی، 53:1385)
فرآیند هویت‌یابی در دوران مدرن تغییر شکل داده است. در گذشته، "مکان" نقش کلیدی در خلق هویت اجتماعی افراد داشت، چرا که افراد در محیط‌های کوچک و بسته زندگی می‌کردند و هویت اجتماعی آن‌ها از طریق ارتباط رودررو با اطرافیانشان در یک محیط ثابت شکل می‌گرفت. افراد کمتر با دنیای خارج ارتباط داشتند و سنت‌های بومی- محلی بخش اعظم هویت آن‌ها را شکل می‌داد. بدنبال مدرنیته و خصوصاً بدنبال ظهور تکنولوژی‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، نقش مکان در شکل دهی به هویت بسیار کمرنگ شد، چرا که رسانه‌ها و تکنولوژی‌های ارتباطی قادرند فرد را از مکان خودش جدا کنند و به جهان پیوند بزنند، در نتیجه افراد با منابع هویت‌یابی متکثری روبه رو هستند و هویت‌یابی شکلی غیر محلی و جهانی پیدا کرده است.
گیدنز برای شرح تغییر نقش مکان در مدرنیته‌ی متأخر از اصطلاح "از جا کندگی" استفاده می‌کند. او معتقد است که جدایی زمان و مکان در دوره‌ی مدرنیته‌ی متأخر، شرط وقوع فرآیند "از جا کندگی" است. از جاکندگی، "کنده شدن" روابط اجتماعی از محیط‌های محلی، هم کنش و تجدید ساختار این محیط‌ها در راستای پهنه‌های نامحدود زمانی- مکانی است.(گیدنز، 25:1384)
تامپسون نیز معتقد است با ظهور رسانه‌ها اشکال قدیمی ارتباط و عمومیت تغییر کرده و شکل جدیدی از رؤیت‌پذیری ایجاد شده است. او در کتاب خود با عنوان رسانه‌ها و مدرنیته (154:1380) می‌نویسد: پیش از تحول رسانه‌ها، عمومی بودن افراد و رویدادها بسته به سهیم بودن آنها در یک محل واحد بود. یک رویداد هنگامی به صورت یک رویداد عمومی در می‌آمد که در برابر جمعی از افراد که در وقوعش حضور داشتند، به اجرا در می‌آمد."
تامپسون برای تبیین روشن‌تر نقش رسانه‌ها در دنیای مدرن امر خصوصی و عمومی را از هم تفکیک می‌کند. عمومی چیزی است که قابل رؤیت یا مشاهده باشد، آنچه که در برابر حضار به اجرا درآید، چیزی که برای همه یا بسیاری از افراد، دیدن و شنیدن درباره‌اش آزاد باشد. در مقابل، خصوصی چیزی است که از دید پنهان باشد، چیزی است که بطور خصوصی یا مخفیانه یا در میان دایره‌ی محدودی از افراد گفته یا انجام شود. در این معنی، صورت دو وجهی عمومی- خصوصی باید با عام بودن در برابر خاص بودن، آشکار بودن در مقابل پنهان بودن و رؤیت‌پذیری در مقابل عدم رؤیت‌پذیری سر و کار داشته باشد. کنش عمومی، کنشی قابل رؤیت است که آشکارا انجام می‌شود، چنانکه هر کسی می‌تواند آن را ببیند؛ حال آنکه کنش خصوصی نامرئی است، عملی است که در خفا و در پشت درهای بسته انجام می‌شود. (تامپسون 152:1380)
شاید بتوان ادعا کرد که ظهور تکنولوژی‌ها و رسانه‌های جدید و دگرگونی‌ها و تغییرات ناشی از آن، تأثیر عمیق‌تری بر جوانان دارد:
طولانی شدن دورة جوانی و نوجوانی، رواج شیوه‌های جدید رفتار اجتماعی برای ‌پر کردن فضای زندگی، فردی‌ شدن و کم‌رنگ‌شدن شکاف‌های متداول اجتماعی، اهمیت یافتن سبک زندگی و «سیاست زندگی» برای جوانان، از هم پاشیدگی شبکه‌های سنتی همسایگی و نوسازی شهری از جملة زمینه‌های اصلی هستند که شرایط جدیدی را پیش روی جوانان قرار داده‌اند. آنچه در کنار این روندها و متأثر از رشد رسانه‌های جدید قابل ذکر است اهمیت بیش از پیش تنوع در اوقات فراغت برای جوانان است. اولین نسل آشنا با کامپیوتر و تکنولوژی‌های ارتباطی را باید نسل فعلی دانست. بسیاری از آنان می‌توانند با طیفی از نرم افزارهای کامپیوتری کار کنند و به ‌راحتی آن را بفهمند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر تأثیر بر ذوق، سلیقه و نیاز ارتباطی آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نیز تحت تأثیر قرار داده ‌است. دو فرآیند "رسانه‌ای ‌شدن"[1] و "خانگی شدن"[2] توصیف ‌کنندة گذران بخش عمده‌ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش از پیش در خلوت سپری می‌کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده‌ای به رسانه‌های جدید متکی هستند. (ذکایی،2:1383)
           نقش همسالان در الگوسازی و هویت جوانان:
یکی از مهم‌ترین گروه‌های مرجع جوانان، گروه همالان و دوستان است. در دوره‌ی جوانی، گروه دوستی نقش مهمی در الگو‌پذیری و شکل‌گیری شخصیت جوانان ایفا می‌کند. دوران جوانی اقتضائات خاص خود را دارد. میل به نوگرایی، تمایل به استقلال، مد‌گرایی، تمایل به مطرح کردن و ابراز خود، الگو گرفتن و افزایش ارتباط با همسالان و ... از ویژگی‌های دوران جوانی است. در نتیجه ارتباط با دوستان و وسایلی که این ارتباط را فراهم می‌کنند، از اهمیت بسزایی برخوردارند.
             چت:
چت روم ها[3] یا تالارهای گفتگو به عنوان یکی از پرطرفدارترین امکانات اینترنتی، شرایط جدیدی را پیرامون کاربران خود قرار داده و مرزهای تازه‌ای در شکل‌گیری خرده فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و هویت جوانان پدید آورده‌اند. گمنامی، سرعت ارتباطات و سیال بودن آن پیامدهای گسترده‌ای در روابط جنسیتی و الگوهای ارتباطی و دوست‌یابی جوانان بر جای می‌گذارد. تداخل طبقه با جنسیت و جغرافیا می‌تواند فضای آزاد کننده‌ای را برای دسته‌ای از جوانان پدید آورده و مرزبندی‌های رایج جنسیتی و اجتماعی را در فرهنگ جوانان کم‌رنگ سازد. ارتباطات اینترنتی در محیط‌های چت، ضمن آنکه تقویت‌کننده روابط غیر وابسته به زمان و مکان گردیده است، به محملی برای جستجو و ارضای کنجکاوی‌های جوانان نیز تبدیل شده است. (ذکایی، 277:1386)
چت‌روم‌ها تکنیک‌ها و امکاناتی را در اختیار فرد می‌گذارد که به آن‌ها امکان می‌دهد تا تصویری مطلوب و قابل پذیرش از خود ارائه کنند. کاربران ممکن است در چت‌روم‌ها توصیف مجازی‌ای از ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی خود ارائه دهند که با ویژگی‌های واقعی آن‌ها تفاوت بنیادی داشته باشد. افراد حتی این امکان را دارند که جنسیت، طبقه اجتماعی، تحصیلات، محل زندگی، شغل، درآمد و سایر مشخصات خود را خلاف واقع شرح دهند. این امر می‌تواند موجب به وجود آمدن هویت کاذب یا هویت موقت (آنی) در افراد بشود. هویت کاذب به این معنا است که فرد هویت‌هایی را تجربه می‌کند که هیچ کدام متعلق به او نیستند و هویت موقت یا آنی نیز به این معنا است که فرد در هر چت، هویتی را معرفی می‌کند که پایدار نیست و دوام آن‌ها تنها تا پایان آن چت ادامه دارد.  به این ترتیب فرد هویت‌های متعدد و فراوانی را تجربه می‌کند که زودگذر و ناپایدارند.
بل معتقد است جهان مجازی، با تأثیر گرفتن از صنعت همزمان ارتباطات، منشاء ظهور "فرهنگ‌های آنی"، و به دنبال آن "ظهور هویت‌های خلق‌الساعه" شده است که در دوره محدودی شکل می‌گیرد و با ظهور "هویت‌های جدید" به سرعت از بین می‌روند، خواهند بود.(به نقل از عاملی 1385)
در عین حال باید خاطر نشان کرد که "هویت‌های چندگانه" که در یک فرد دیده می‌شوند به این معنا نیست که همه آنها کاذب هستند. (به نقل از تراچ و هالم، 2004)
ویژگی‌های ارتباطات الکترونیکی حاکم در فضای چت روم‌ها شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رودررو را برای کاربران آن فراهم می‌کند. سرعت عمل، ناشناس‌ماندن، سیال بودن و ویژگی‌های دیگر می‌تواند فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مکانی) فراهم سازد که مستعد تجارب متفاوتی برای کاربران آن است. تعاملات آزمایشی، کنجکاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت‌ شناختی، کاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز می‌کند که می‌تواند رفتار و تعاملات آنها در دنیای حقیقی را به چالش کشانده و تغییراتی را هر چند جزئی در میدان عمل اجتماعی آنها فراهم سازد. فضای مجازی به فیلتری می‌ماند که نیازها، خواسته‌ها و بازاندیشی کاربران در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی آنها تسری می‌دهد و شرایط تازه‌ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی  فراهم می‌سازد. (ذکایی، 282:1386)
         ارتباط در فضای مجازی:
زمینه جهان واقعی با زمینه جهان مجازی متفاوت است، تجربیات فرد و حافظه فرهنگی او در جهان واقعی با تجربیات و حافظه فرهنگی در جهان مجازی، خصوصاً با توجه به نو بودن این فضا، متفاوت است، لذا بازخوردهای رفتاری متفاوت هم به لحاظ ادراک و هم به لحاظ احساس ایجاد می‌شود. (عاملی، 101:1387)
ذکایی نیز معتقد است" ماهیت غیر رودرروی ارتباطات الکترونیکی اینترنتی می‌تواند انگیزه‌ی بیشتری را برای کاربران آن در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیر واقعی فراهم سازد که ریسک شرمندگی در آن کمتر است." (ذکایی، 281:1386)
نتایج تحقیق ذکایی(1383) که بر روی 170 جوان 30-15 ساله انجام گرفته، نشان می‌دهد که لذت‌بخش دانستن فضای چت بیشتر از جانب پسران ابراز شده است. این یافته بیانگر میل بیشتر پسران به برقراری ارتباط همزمان دوستانه با افراد غیر همجنس و وابستگی بیشتری است که دختران به ارتباط و گفت‌و‌گوهای اینترنتی پیدا می‌کنند. مشاهدات انجام شده در چت روم‌ها بیانگر میانگین سنی بالاتر کاربران مرد و تعداد بیشتر آنان است. ذکایی این مشاهده را این‌گونه تفسیر می‌کند که احتمالاً دختران انتخاب دوست را با وسواس بیشتری انجام می‌دهند و تعداد دوستان اینترنتی آنان محدودتر است. این محدودیت مؤید تمایل بیشتر "واقعی" دختران به گسترش دوستی‌های مجازی خود به پیوند ازدواج است، اگرچه در سطح ذهنی نسبت به آن مظنون هستند. به این ترتیب روابط در فضای مجازی چت گسترش روابط واقعی است که دو جنس تجربه می‌کنند و اگرچه مرزبندی‌های جنسیتی در روابط مجازی کم‌رنگ‌تر از روابط حقیقی است، با این حال واقعیت بیولوژیک و به ویژه اجتماعی جنسیت در این روابط نیز خود را نشان می‌دهد.
در تحقیقی با عنوان "مطالعه شیوه رفتار افراد در محیط مجازی: شکل‌گیری روابط صمیمانه  در اتاق‌های گپ زنی اینترنت" نیز نگارنده به این نتیجه رسیده است که کاربران به واسطه گمنامی در چت‌روم‌ها به بازی نقش و خودافشایی پرداخته و با بیان آنچه که در دنیای واقعی امکان بازگو کردنش را ندارند، زمینه برقراری ارتباط در محیط مجازی را برای شکل‌گیری روابط صمیمانه آماده می‌سازند. (دهقان و نیکبخش، 25:1385)
          پیام کوتاه:
همان‌طور که گفته شد به‌ نظر می‌رسد هم‌اکنون از جذابیت‌های چت برای نسل جوان کاسته شده و پیام کوتاه جایگزین آن شده است. چت به امکاناتی مانند کامپیوتر، اتصال به اینترنت و ارتباط همزمان دو کنشگر نیاز دارد، در حالیکه ارسال پیام کوتاه تنها به گوشی موبایل نیاز دارد که اکثر جوانان آن را دارند. موبایل به علت همراهی همیشگی و دسترس‌پذیری این امکان را برای افراد فراهم می‌کند که در هر زمان و هر مکانی، امکان برقراری ارتباط با دیگری را داشته باشند. به عبارت دیگر می‌توان گفت بوسیله پیام کوتاه، فرد همواره آنلاین و قادر به پاسخگویی است (حتی اگر در یک جلسه کاری یا کلاس  درس باشد)، در حالی‌که بواسطه چت هیچ‌گاه این امکان وجود ندارد که فرد همواره آنلاین باشد. بنابراین با رواج استفاده از موبایل در بین جوانان  و محبوبیت سرویس پیام کوتاه، و در عین حال کاسته شدن از هیجان چت کردن به مرور زمان، به‌ نظر می‌رسد در حال حاضر پیام کوتاه و استفاده از موبایل، تأثیرات بیشتری نسبت به چت بر جوانان داشته باشد.
لورنت (a 2002) می‌گوید موبایل، درون خانه که فضایی عمومی است، یک خلوت و تنهایی بوجود آورده است. در نتیجه موبایل نوع جدیدی از خلوت را بوجود آورده است که کمتر کسی به آن راه دارد. ایجاد این فضای شخصی و خصوصی در جمع، نقش مهمی در هویت فردی جوان ایفا می‌کند. برای مثال به آنها اجازه می‌دهد تا بدون آگاهی دیگران پیامی را رد و بدل کنند یا قرار ملاقاتی را تنظیم کنند. اگر یک جوان موبایلش را در خانه جا بگذارد، احساس گیجی می‌کند یا تصور می‌کند بخش بزرگی از وجودش را جا گذاشته است. موبایل به او تشخص می‌دهد و اساساً بخشی از هویت او را تعریف می‌کند. حتی موقع شام وقتی همه اعضای خانواده در کنار یکدیگر شام می‌خورند، ممکن است لحظاتی از شام خوردن دست بکشد تا جواب یک پیام کوتاه را بنویسد یا به تلفن پاسخ دهد، احتمالاً با اعتراض پدر و مادرش مواجه می‌شود که از او می‌خواهند برای چند لحظه هم که شده موبایل را کنار بگذارد و با خیال راحت شام بخورد.
فرآیند از جاکندگی که گیدنز به آن اشاره می‌کند را در استفاده از موبایل نیز می‌توان دید. دسترس‌پذیری دائمی این امکان را فراهم می‌کند که دو کنشگر بتوانند فارغ از زمان و مکان با هم ارتباط برقرار کنند. تلفن ثابت در هر خانه متعلق به همه اعضای خانواده است و  بیشتر اوقات اعضای خانواده از تماس‌های یکدیگر آگاه می‌شوند، اما موبایل یک ابزار شخصی است که به فرد تعلق دارد و همیشه همراه اوست، در نتیجه وابستگی فرد به زمان و مکان را از بین می‌برد و امکان ارتباطات آزادانه‌تر و بدون کنترل دیگران (و از جمله والدین) را برای فرد ایجاد می‌کند.
در استفاده از موبایل ممکن است هویت مجازی ایجاد شود، اما بسیار کمرنگ‌تر و ضعیف‌تر از هویت مجازی ایجاد شده بوسیله فضای مجازی است. در فضای مجازی مهم‌ترین اصلی که به ایجاد هویت مجازی کمک می‌کند، گمنامی و پنهان بودن هویت واقعی فرد است، در حالی‌که کالر آی-دی[4] هویت فرد را فاش می‌کند. حتی اگر کسی پیام کوتاهی از شماره‌ای ناشناس دریافت کند، با تماس سریع با شماره او می‌تواند از کیستی او آگاه شود، در حالی‌که امکان چنین شناختی در فضای مجازی و چت‌روم‌ها وجود ندارد.
در عین حال پیام کوتاه مانند چت، از آنجایی‌که امکان ارتباط نوشتاری و غیر رودررو را فراهم می‌کند، به جوانان کمک می‌‌‌کند تا راحت‌تر به ابراز احساسات و منویات خویش بپردازند.
           نتیجه‌گیری:
در گذشته هویت افراد و روابطشان با دیگران وابسته به فضای مادی‌ای بود که در آن زندگی می‌کردند و مکان عنصری تعیین‌کننده بود. اما در حال حاضر بواسطه ظهور تکنولوژی‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، محدودیت‌های زمان و مکان از بین رفته و فرد دیگر به مکان محلی و بومی خود وابسته نیست، بلکه می‌تواند مرزهای جغرافیایی را طی کند و با جهان بزرگ‌تری در ارتباط باشد.
تکنولوژی‌های جدید بر زندگی جوانان نیز بی‌تأثیر نبوده‌اند. تنو‌ع‌طلبی و نوجویی از ویژگی‌های نسل جوان است که جوانان را به مصرف کننده عمده این تکنولوژی ها و محصولات تبدیل می‌کند. در سال‌های اخیر شاهد تغییر شکل گذران اوقات فراغت جوانان، خانگی شدن آن و بوجود آمدن نوع جدیدی از خلوت در بین جوانان هستیم. در این بین چت و پیام کوتاه میان جوانان از محبوبیت زیادی برخوردارند. این دو قابلیت می‌تواند تأثیرات هویتی مانند ایجاد هویت مجازی، هویت کاذب و هویت آنی بر روی جوانان داشته باشد. در عین حال می‌تواند موجب تسهیل ارتباط با همسالان خصوصاً جنس مخالف شود. این ارتباط می‌تواند نقش مهمی در هویت، نگرش‌ها و ارزش‌های جوانان داشته باشد.
بواسطه اینکه هویت افراد در چت‌روم‌ها پنهان است، روابط ایجاد شده، می‌تواند موجب ایجاد سوء‌تفاهم و در نتیجه ضربه عاطفی شود. ممکن است این روابط به دنیای واقعی نیز کشیده شود و اثرات سوئی را در بر داشته باشد. پیام کوتاه نیز به علت سهولت استفاده و دسترسی می‌تواند برقراری ارتباط بین جوانان را آسان‌تر از پیش کند.
در هر حال نمی‌توان منکر جذابیت‌های ارتباط بواسطه چت و پیام کوتاه شد. اما این نکته را نیز نباید از یاد برد که فضای مجازی، فضایی است که در عین داشتن تهدیدها و محدودیت‌ها، می‌تواند فرصت‌ها و قابلیت‌های زیادی را نیز همراه داشته باشد. سیاست‌گذاران باید در درجه اول نیازهای جوانان را به خوبی شناسایی کنند و در درجه دوم این فضا را بدرستی مدیریت کنند و به سمت تولید محتوای مناسب و سالم در قالب‌های جذاب و متناسب با ذائقه جوانان بروند. تا زمانی که به لحاظ فرهنگی، اقدامی عملی صورت نگرفته و برنامه‌ریزی مدونی برای اوقات فراغت جوانان وجود ندارد، نباید انتظار داشت که جوانان از تهدیدهای مربوط به استفاده از تکنولوژی‌های جدید مصون بمانند. در نتیجه در این بین سه امر ضروری می‌نماید: شناخت نیازهای جوانان، آگاه‌سازی آنان و تدبیر و برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت آنها.
                      
                                                    
          
 


________________________________________
پی نوشت:
                                                                                                                                                                          [1]. Mediatisation
 
 
[2]. Domestification
[3]. Chat rooms
فهرست منابع:
 تامپسون، ج ب، (1380)، رسانه‌ها و مدرنیته، نظریه‌ی اجتماعی رسانه‌ها، ترجمه مسعود اوحدی، تهران: سروش
 دهقان، ع و نیکبخش، ب؛ (1385)، مطالعه شیوه رفتار افراد در محیط مجازی: شکل‌گیری روابط صمیمانه  در اتاق‌های گپ زنی اینترنت، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 6
 ذکایی، س، (1383) "جوانان و فراغت مجازی"،  فصلنامه مطالعات جوانان، شماره 6
 کاستلز، م و اینس، م (1384)، گفتگوهایی با امانوئل کاستلز. ترجمه حسن چاووشیان. تهران: نشر نی
 گرگی، ع، (1385)، اینترنت و هویت، فصلنامه مطالعات ملی 25، سال هفتم، شماره1
 گیدنز، آ، (1384الف)، چشم اندازهای جهانی، ترجمه محمدرضا جلایی پور، تهران: طرح نو
 عاملی، س، (1385) ، فردگرائی جدید و تلفن همراه تکنولو‍ژی فردگرائی و هویت، مجله اینترنتی رسانه جهانی                                  (Journal Of Global Media)                 http://dcsfs.ut.ac.ir/gmj01/3.asp                                                                                               
 عاملی، س، (1387) ، روابط عمومی الکترونیک، تهران: شرکت روابط عمومی و تبلیغات هفت تبلیغ
Lorente ,s,(2002a) , introduction in young people and the mobile phone, Instituto de la Juventud, Redacción
Truch, Anna / Hulme, Michael (2004), Exploring the implications for social identity of the new sociology of the mobile phone. Zurich, http://socio.ch/mobile/index_mobile.htm