نقد و بررسی متون آموزشی دانشگاه درباره «تنظیم خانواده»

 فرآیند تحول هر جامعه از یک مرحله اقتصادی و اجتماعی به مرحله دیگر، توسعه نامیده می‌شود. بر این اساس فعالیت‌های توسعه‌یافتگی،«فعالیت‌هایی است که یک نظام، سیستم یا یک کشور برای ارتقای وضعیت موجودش در دست اقدام دارد»[1] برای تحقق توسعه، لازم است که در کنار سایر اقدامات، رشد جمعیت نیز تحت کنترل درآید. هر چند توسعه، رابطه مستقیمی با جمعیت ندارد؛ اما می‌توان گفت عدم توازن رشد منابع با رشد جمعیت، مانعی بر سر راه برنامه‌های توسعه است. بعد از انقلاب صنعتی با افزایش جمعیت، توازن میان رشد جمعیت و رشد منابع از بین رفت؛ از این رو سیاست‌های جمعیتی به سمت کاهش «زاد و ولد و باروری» رفت. سیاست جمعیتی، زمانی طراحی می‌شود که مسئله جمعیتی به وجود آمده باشد. در هر کشوری این سیاست در کنار سایر سیاست‌ها در قالب یک برنامه کلان دولتی تدوین ‌شده، به اجرا درمی‌آید. درایران سیاست‌های جمعیتی مبتنی بر تنظیم خانواده در دو دوره به اجرا درآمده است: دوره اول(47-1357). دوره دوم از سال 1368 تاکنون. آمارهای رسمی سال 1365 نشان داد که جمعیت کشور در دهه گذشته‌اش از رشد 5/3% برخوردار بوده است. این مسئله سبب نگرانی دولتمردان شد. (چنین رشدی، جمعیت کشور را تا 20 سال آینده به دو برابر می‌رساند.) به همین دلیل سیاست‌ها سمت و سویی به طرف کاهش موالید گرفت که از سال 1368 به اجرا درآمد. در همین رابطه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم، فرهنگ و آموزش عالی، موظف شدند که واحد درسی به نام «جمعیت و تنظیم خانواده» در کلیه رشته‌های آموزشی بگنجانند . سرفصل‌های مصوب این واحد درسی عبارت بودند از: 1- تاریخچه تنظیم خانواده در ایران و جهان 2- تعریف تنظیم خانواده، اهدف و استراتژی در ایران و جهان 3- شاخص‌های جمعیتی، حرکات جمعیت، مشکلات ناشی از جمعیت زیاد در جهان و ایران 4- جنبه‌های اپیدمیولوژی بهداشت و حرکات جمعیت 5- سیاست‌های جمعیتی، ضوابط و معیارهای مسایل جمعیتی 6- تأثیر تنظیم خانواده و فاصله‌گذاری در سلامت بقای مادران و کودکان 7- روش‌های مختلف پیشگیری از بارداری. 8- استفاده از روش‌های نوین در پیشگیری از بارداری. 9- تأثیر آموزش در برنامه‌های تنظیم خانواده. 10-برنامه‌ریزی،‌ بهداشت و تنظیم خانواده. 11-ارزشیابی برنامه‌های بهداشت و تنظیم خانواده. این واحد درسی جزو دروس عمومی اجباری محسوب شده و برای تدریس در کلیه رشته‌های تحصیلی در دوره‌های کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد پیوسته در همه دانشگاه‌ها و مؤسسات عالی کشور، طراحی گردیده است. نکته قابل توجه آنکه هر چند اطلاع رسانی و ارتقای سطح آگاهی دانشجویان به وسیله آموزش‌های کلاسیک از جایگاه مهمی برخوردار است؛ اما اشکالات عمده‌ای در محتوای این کتاب‌ها و حتی نوع انتخاب سرفصل‌ها به چشم می‌خورد. با بررسی این کتاب‌ها معلوم می‌شود بخشی از گزاره‌های مطرح شده آن متناسب با فضای فکری و فرهنگی کشور ما نیست و گویا برای سیستم دیگری طراحی شده است. شکی نیست اتکا به حمایت‌ سازمان‌های بین المللی سبب می‌شود سیاست‌های آن‌ها در برنامه‌ریزی داخلی تأثیر زیادی بگذارد. صندوق جمعیت ملل متحد «UNFPA» که از دهه 1970 فعالیتش را در کشور ما شروع کرده، در سال‌های اخیر چندین طرح را در کشور به اجرا درآورده است.[2] همکاری این سازمان‌ها با مراکز علمی در تدوین کتاب‌های آموزشی نیز دیده می‌شود[3] و دور از انتظار نیست که اندیشه‌ها و تفکرات غربی دراین کتاب‌ها انعکاس پیدا کنند. در چنین مواردی که طرح‌های بین‌المللی در کشور به اجرا درمی‌آید می‌بایست مراقب باشیم که فرهنگ و آموزه‌های دینی و ملی‌مان آسیب نبیند. اصرار بر این آموزه‌ها سبب می‌شود هر تغییری را به راحتی نپذیریم. در کنفرانس بین‌المللی جمعیت که در سال 1994 در قاهره تشکیل شد، عنوان «تنظیم خانواده» جای خود را به بهداشت باروری داد.[4] بهداشت باروری عنوان عامی است که روابط آزاد را هم در برمی‌گیرد. منشأ تغییر این واژه تغییری است که در روابط جنسی در کشورهای دیگر رخ داده است‌ از این رو در فضای فرهنگی کشور - که روابط عمدتاً در چارچوب خانواده است- قابل طرح نیست. با این حال تأثیر این تغییر در برنامه‌هایی که از سوی صندوق جمعیت ملل متحد در کشورمان اجرا شد، کاملاً محسوس بود. با بیان این مقدمه، سراغ متون درسی دانشگاه در بحث تنظیم خانواده می‌رویم. در بررسی این متون پیش‌فرض ما مطلوب بودن مسئله تنظیم خانواده است. یعنی با وجود نظرات مخالف در این زمینه ما فرض می‌گیریم که اصل کنترل موالید به خاطر پیامدهای مثبتش، امری مطلوب و پسندیده است و با این نگاه به نقد متون می‌پردازیم. 1- فقدان رویکرد فرهنگی و اخلاقی غریزه جنسی غریزه‌ای است که پس از فعال شدن، نیاز به کنترل دارد. به همین دلیل دستورات متعددی در مکاتب مختلف برای مهار و تعدیل این غریزه وجود دارد. این مسئله به قدری مهم است که بخشی از اخلاق به آن ارتباط دارد. «اخلاق جنسی گویای آن دسته از هنجارهای حاکم بر عادت‌ها و رفتارهای بشری است که ابعاد فعالیت صحیح غریزه جنسی را بیان می‌کند»[5] یعنی اینکه چه رفتار جنسی صحیح و کدام نارواست. از این رو در تربیت جنسی افراد، علاوه بر رعایت اصولی، باید به آموزش عفت و کنترل و تعدیل این غریزه هم توجه کرد. اسلام برای حفظ حیا و پاکدامنی افراد، دستورات بسیاری دارد که تحقق آن‌ها زمینه رشد اخلاقی ومعنوی را فراهم می‌کند(حفظ نگاه از نامحرم،‌ در اختیار گرفتن اندیشه و خیال، پوشش مناسب، محدود کردن روابط جنسی به حریم خانواده و ...) متأسفانه، متون آموزش تنظیم خانواده، به رفتارهای جنسی می‌پردازد و اشاره‌ای به رفتار صحیح جنسی و هنجارهای موجود نمی‌کند، تنها بحث بهداشت جنسی و جنبه‌های بیولوژیکی مد نظر قرار داده است. توصیه‌های مربوط به بهداشت جنسی هر چند فی‌نفسه مطلوب است، اما قطعاً‌ کافی نیست، چه بسا این جزیی نگری و غفلت از مباحث ارزشی آثار مخربی بر رفتار مخاطبان داشته باشد. در غرب نیز پس از بروز مشکلات و انحرافات ناشی از آموزش‌های جنسی، رویکرد جدیدی نسبت به این مسایل شکل گرفته است. هدف این رویکرد آموزش عفت است و سه امر را توصیه می کند. 1- خویشتن داری جنسی، تنها راه سلامت بهداشت بوده و از نظر اخلاقی گزینه‌ای مسئولانه برای جوانان مجرد است. 2- وسایل پیشگیری نمی‌تواند ارضای جنسی قبل از ازدواج را تبدیل به ارضایی مسئولانه کند زیرا نمی‌تواند سلامت جسمانی آدمی و سلامت عاطفی و اخلاقی او را تأمین کند. 3- تنها راه درست سلامت جنسی، ارضای آن از طریق برگزیدن همسر و شریک زندگی است.[6] همچنان که ملاحظه می‌شود تجربه کشورهای غربی، آن‌ها را به سمت وارد کردن اخلاق در برنامه‌های آموزشی سوق می‌دهد چه نیکوست متون آموزشی ما نیز با طرح این مباحث گام مثبتی در جهت تربیت جنسی افراد بردارد. 2- تشریح دستگاه تولید مثل زن و مرد به طور شفاف از جمله سرفصل‌هایی که توسط وزارت علوم تعیین گردیده، بحث تنظیم خانواده است این بحث طی چند فصل آموزش داده می‌شود. از جمله می‌توان اشاره کرد به: الف: تشریح دستگاه تولید مثل زن و مرد ب: روش‌های جلوگیری از بارداری از آنجا که هدف اصلی این واحد درسی آشنا کردن دانشجویان جوان با ضرورت کنترل جمعیت و آثار مثبت آن در زندگی است، تشریح کامل اندام‌های جنس مردانه و زنانه به طور کامل همراه با تصاویر مربوطه ضرورتی ندارد. ارائه توضیحاتی دقیق در مورد دستگاه تناسلی که خاص رشته‌های علوم پزشکی است، موجب تحریک جنسی مخاطبین می‌گردد. با توجه به اینکه اکثر مخاطبین مجرد و هنگام ازدواج، موظف به شرکت در دوره‌های تنظیم خانواده هستند،‌ پرداخت کامل به این مطالب چندان ضروری به نظر نمی‌رسد. در جامعه اسلامی همه آموزش‌ها باید بر اساس حیا صورت بگیرد. چرا که فقدان حیا زمینه رفتارهای ناشایست را فراهم می‌کند. در حالت طبیعی، انسان‌ها به هنگام صحبت کردن در مورد مسایل جنسی مأخوذ به حیا هستند. که این روحیه برای بقا لازم است. مسایل جنسی باید به نحو خصوصی و شخصی بیان شود،‌ شکی نیست که هر چه مفاهیم و مسایل مربوط به آموزش جنسی در عرصه‌های عمومی مطرح شود، اصل رعایت حیا آسیب خواهد دید. با وجود افزایش سن ازدواج در جامعه، اکثر دانشجویانی که با این مباحث بی‌پرده آشنا می‌شوند در وضعیت تجرد به سر می‌برد و با توجه به داشتن شرایط جسمانی برای ازدواج از قدرت تحریک پذیری بالایی برخوردارند، از این رو، امکان دارد با نگاه مبتذل گونه به این مسایل، زمینه ارتکاب جرایم جنسی برایشان فراهم شود. تجربه کشورهای غربی نیز این مطلب را تأیید می‌کند. به عنوان نمونه کمیته کار و منابع انسانی سنای امریکا اعلام کرد در بین سال‌های 1981-1971 ایالت‌هایی که بیشترین بودجه را صرف تنظیم خانواده کرده بودند، بیشترین افزایش سقط جنین و موالید نامشروع را داشتند.[7] مسلماً اصل سیاست تنظیم خانواده مشکل ساز نیست؛ بلکه شیوه‌های طرح ارائه این مباحث است که مشکلات را ایجاد می‌کند. اصولاً آموزش جنسی و شیوه‌های کنترل، از آن جهت برای جوانان قابل توصیه است که مشکلات و نیازهای این دوره برایشان بی‌سابقه است، لذا تجربه‌ای در مدیریت آن ندارند؛ اما باید توجه کرد که این نیازها در این مرحله به شدت تنش‌زاست و از این رو بیان صریح و بی پرده این مطالب تأثیر منفی در مدیریت غرایض جوانان خواهد داشت. 3- تأکید بر محافظت از بیماری‌های مقاربتی در ذیل روش‌های پیشگیری از بارداری و در ذکر فواید برخی از آن‌ها بحث حفاظت از بیماری‌های مقاربتی مطرح شده است. (جمعیت و تنظیم خانواده/ دکتر اکبر بربریان صفات 118،119،122) بیماری‌های مقاربتی بیماری‌هایی است که از راه تماس جنسی انتقال داده می‌شود. واضح است اگر روابط جنسی همیشه محدود به خانواده باشد، درصد انتقال این بیماری‌ها بسیار پایین می‌آید. بیان این مسئله (بیماری‌های مقاربتی) در کتاب‌های درسی در کنار ارائه نشدن طرح روشنی برای آموزش هنجارهای جنسی، عملاً به دانشجویان این‌گونه تلقین می‌کند که گویا آن‌ها در معرض هنجار شکنی جنسی هستند. این برنامه‌ها در صدد به حداقل رساندن عوارض این رفتارها هستند، یعنی نهایت توجه این برنامه، معطوف به بهداشت روابط است و در مورد محدوده‌ی روابط و نرم‌های حاکم بر آن، خالی از توجیه و سفارش است. حتی برخی از عبارات کتاب تصریح به روابط آزاد دارد. مثلاً درمعرفی مناسب‌ترین افراد برای استفاده از IUD به چهار مورد اشاره شده است، مورد اول زنان زایمان کرده‌ای که فقط با شوهر خود رابطه‌ی جنسی ندارند [8] یا در بحث قلمرو خدمات تنظیم خانواده به چند مورد اشاره شده، از جمله ارائه خدمات لازم برای مادرانی که ازدواج نکرده‌اند.[9] پس پیش‌فرض این است که روابط جنسی در بین جوانان، در هر دو حیطه مطرح می‌شود. و از این رو برای بهداشت جنسی و کنترل جمعیت هر دو عرصه مورد توجه بوده است. القاء این تفکر زمینه‌ساز هنجار شکنی جوانان خواهد بود. بدین معنا که چون این مسئله از سوی برنامه‌ریزان جامعه، مسلم فرض شده و یک رفتار عمومی تلقی می‌شود، افراد برای مبادرت به آن محذور چندانی نمی‌بینند و راحت نسبت به آن اقدام می‌کنند؛ اما نکته‌ای که نباید از آن غفلت کرد این است که به راستی چه میزان از موارد ابتلا به بیماری‌های مقاربتی معلول ناآشنایی افراد با این مسایل است؟ در مواردی که افراد هنجارهای اخلاقی جامعه را رعایت نمی‌کنند و بر مرکب غرایز خود سوار می‌شوند چه تضمینی وجود دارد که مسایل بهداشتی را رعایت بکنند؟ در هر حال ما نیازمند یک برنامه‌ریزی دقیق هستیم که در عین حفظ نرم‌ها و هنجارهای جامعه میزان باروری را کنترل کند و بهداشت روابط را حفظ کنند. 4- معرفی سقط به عنوان یکی از راه‌های پیشگیری در ذیل راه‌های پیشگیری از بارداری و به عنوان آخرین گزینه، بحث سقط درمانی مطرح شده است. هر چند در تعریف سقط درمانی، آمده است:«اختتام حاملگی به منظور نجات جان مادر قبل از زمانی که جنین خارج شده، قادر به زنده ماندن باشد.[10] اما فهرست کردن آن در ذیل شیوه‌های پیشگیری از بارداری و اشاره نکردن به اضطراری بودن آن، قابل تأمل است سه گروه ممکن است خواستار سقط جنین باشند. 1- افرادی که حامله‌اند و فقط به سبب ضرر جانی مجبور به سقط جنین هستند. 2- افرادی که ناخودآگاه حامله شده‌اند و بدون دلیل محکم خواستار اختتام حاملگی هستند. 3- افرادی که به خاطر رابطه‌ی جنسی خارج از چارچوب خانواده، باردار شده‌اند و اینک خواهان پایان دادن به بارداری هستند. اگر سقط به عنوان درمان باشد(در مورد اضطرار و با تجویز پزشک) مخاطبین این بحث فقط گروه الف هستند. اما به نظر می‌رسد که جنبه‌ی درمانی آن چندان مهم نیست؛ زیرا این راه به عنوان دهمین راه پیشگیری از بارداری معرفی شده است و در موادری که سقط، جنبه‌ی درمانی پیدا کند، انگیزه‌ی سقط، کنترل موالید نخواهد بود؛ بلکه این انگیزه در دو مورد بعدی قوی‌تر است. به عبارت دیگر اگر ادله‌ی ادامه‌ی حیات جنین برای مادر یا کودک ضرر داشته باشد، پزشک سقط را تجویز می‌کند؛ زیرا ادامه حیات جنین مضر به حال مادر است نه به این جهت که این فرزند ناخواسته است یا ... اما جایگاه این مطلب در کتاب «تنظیم خانواده» با در نظر گرفتن نگاه کلی کتاب که روابط خارج از خانواده را هم مطرح می‌کند ذهن مخاطب را به سمت و سوی دیگری سوق می‌دهد. مطابق قانون، سقط جنین فقط در موارد خاص و با تجویز پزشک جایز است،‌ اما در این کتاب اشاره‌ای به این مطلب نشده؛ بلکه در مقابل روش‌های مختلف سقط درمانی بر حسب سن جنین بیان شده است. مثلاً در مورد روش سقط جنین 6-4 هفته گفته شده: با ایجاد مکش و تخلیه محتویات رحم با استفاده از سرنگ مخصوص که این روش را می‌توان به طور سرپایی و در مطب در کمتر از چند دقیقه بدون انجام بی‌حسی عمومی یا موضعی حتی توسط افراد آموزش دیده گروه پزشکی (نظیر ماما) نیز انجام داد.[11] همچنان که گذشت این نحوه بیان به صورت غیر مستقیم سقط را به عنوان وسیله‌ای برای پیشگیری از بارداری برای همه معرفی می‌کند که این مطلب نه با قوانین ما سازگار است، نه با عرف همخوانی دارد. القای این تفکر در نهایت می‌تواند تعداد موالید را کاهش دهد؛ اما تأثیری منفی بر رفتارهای جنسی افراد خواهد داشت و این اختلال توجیه شدنی نیست. این نکته را باید مد نظر قرار داد که برنامه‌ریزی وسیاستگذاری، زمانی مفید خواهد بود که طرح‌های ارائه شده جامع باشند و همه جوانب را تحت پوشش خود درآورند نه آنکه با اجرای آن، بخش‌های مهم فرهنگ و ... آسیب ببینند. مطلب دیگر آنکه سقط جنین آثار منفی زیادی بر جسم و روح مادران دارد که در این کتاب اشاره‌ای به پیامدهای منفی آن نشده است. مطابق پژوهش «جرج گرانت» نویسنده‌ی برجسته‌ی‌ آمریکایی «مطالعات پژوهشگران 9 کشور و 7 دانشکده پزشکی امریکا، نشان می‌دهد که سقط جنین زندگی مادر را شدیداً تهدید می‌کند و خطر ناباروری در آینده و نقص مادرزادی را بسیار بالا می‌برد. [12] نکته‌ آخر آنکه افراد متقاضی که شرایط سقط جنین قانونی را ندارند، برای انجام خواسته‌ی خود هر وضعیتی را می‌پذیرند و حاضر می‌شوند در مطب‌ها و مکان‌های فاقد استاندارد، توسط افراد غیر متخصص جنین را از بین ببرند، این وضعیت سلامت مادران را به شدت مورد خطر قرار می‌دهد. غیر از اشکالات مذکور، عباراتی نیز در این کتاب‌ها دیده می‌شود که قابل تأمل است: 1- طرح «تجدید نظر در قوانین و مقررات مغایر با سیاست‌های جمعیتی کشور» قوانین داخلی ما نسبت به کنترل موالید دارای انعطاف زیادی است. حتی اموری مثل عقیم‌سازی که حرمت شرعی دارد، قانونی شمرده می‌شود. به نظر می‌رسد قانون مانع کنترل موالید قانون ممنوعیت سقط جنین باشد که نه تنها در شریعت و قوانین؛ بلکه در عرف بسیاری از کشورها پسندیده نیست. هر چند به تدریج این ممنوعیت در کشورهای غربی برداشته شده است. 2- در پیشنهادات در زمینه‌ی اشاعه‌ی برنامه تنظیم خانواده آمده است: «بالا بردن موقعیت اجتماعی زنان و مشارکت دادن بیشتر آنان در امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور» گویا این امر بهترین راه نهادینه کردن این برنامه و اجبار زنان برای استفاده از برنامه‌ی تنظیم خانواده می‌باشد. عملاً نیز این گونه بوده است. با حضور زنان در عرصه‌های کار و فعالیت اجتماعی تمایل به فرزندآوری نیز کاهش یافت و خود به خود سیاست‌ کنترل موالید مؤثر شد. البته این قضاوت با توجه به برداشت متعارف امروز از مفهوم مشارکت صورت گرفته است. 3- «استقرار نظام اطلاعاتی مناسب جهت پایش و ارزشیابی فعالیت‌ها» در کنار «ایجاد ارتباط با سازمان‌های بین‌المللی» نیز نشان دهنده دور اندیشی متفکران این برنامه برای کشورهای در حال توسعه است. این برنامه‌ها تحت حمایت و کنترل کشور‌های غربی است به نحوی که نتایج آن را به صورت مستمر را پیگیری می‌کنند. دفتر امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل در مورد جمعیت کشورهای مختلف پیش‌بینی‌هایی انجام داده و در فواصل (2 تا 5 سال) آن را مورد تجدید نظر قرار می‌دهد. [13] در پایان توجه خوانندگان را به چند پیشنهاد جلب می‌کنم: 1- شکی نیست که جمعیت و میزان رشد آن بر بسیاری از جنبه‌های زندگی تأثیرگذار است. (بهداشت، آموزش، کار، مسکن و ...) از این رو لازم است که دولتمردان با مطالعات دقیق و متناسب با شرایط داخلی، برنامه‌ریزی خاصی برای کنترل آن داشته باشند. همسویی کامل با طرح‌های بین‌المللی و اتخاذ سیاست‌های یکسان، سبب می‌شود - حداقل مواردی- اصول و ارزش‌های آن‌ها حاکم بر برنامه‌ها و سیاست‌های ما گردد و چه بسا در آن بخش فرهنگ ما را دچار آسیب کند. اساساً پیچیدن نسخه واحد برای کشورهای مختلف با فرهنگ‌ها و ارزش‌های متفاوت، کار مفیدی نخواهد بود و هر کشور می‌بایست مطابق با اصول خود، سیاست جمعیتی خاصی را در پیش گیرد. 2- همچنانکه اشاره شد در تعدادی از این کتاب‌ها توضیحات غیر ضروری در مورد دستگاه تولید مثل زن و مرد، وسایل پیشگیری همراه با تصاویر و ... داده شده است. طرح این مطالب در جای خودش (مشاوره‌های اجباری هنگام ازدواج) بسیار مفید و لازم است. از این رو پیشنهاد می‌شود که این مباحث صرفاً در آن دوره‌ها به افراد ارائه شود. 3- مشکل عمده‌ای که در زندگی بسیاری از جوانان دیده می‌شود، ناآشنایی با حقوق و تکالیف زوجین است. این مسئله سبب می‌شود افراد پس از زندگی مشترک نتوانند تعامل مناسبی با همسر خود داشته باشند. 4- خوب است مسئولان از این فرصت استفاده نموده و در دروس دانشگاهی، بحثی را راجع به خانواده و حقوق و تکالیف متقابل زوجین قرار دهند. پی‌نوشت: 1- زنان مشارکت و برنامه‌ریزی برای توسعه‌ی پایدار، ج 1، مرکز امور مشارکت زنان، ص66. 2- جمعیت و تنظیم خانواده در جمهوری اسلامی ایران، متین و ژاله دون لو، ص 130. 3- جمعیت، توسعه و بهداشت باروری، دکتر حبیب زنجانی، دکتر محمد میرزایی، دکتر کامل شادپور، دکتر امیر هوشنگ مهریار، مقدمه. 4- همان، ص 116. 5- اخلاق و رفتارهای جنسی، یوسف غلامی، ص 16. 6- آموزش جنسی در مدارس، حجه الاسلام غلامرضا متقی‌فر، مجله تربیت اسلامی، سال سوم شماره 8. 7- جنگ علیه خانواده، فصل مراقبت از روح دانش‌آموزان، ارزش‌های اخلاقی و آموزش فنی. 8- جمعیت و تنظیم خانواده، دکتر اکبر بربریان، ص 125. 9- همان، ص 88. 10-همان، ص 166. 11-همان، ص 167. 12-جنگ علیه خانواده، فصل سقط جنین یا کشتار نامریی، رویارویی خانواده. 13-جمعیت توسعه و بهداشت باروری، جمعی از نویسندگان. ص 64. لازم به ذکر است کتاب‌های ذیل در این تحقیق مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. 1- جمعیت توسعه و بهداشت باروری،‌ نویسندگان: دکتر حبیب‌ا... زنجانی،‌ دکتر محمد میرزایی، دکتر کامل شادپور، دکتر امیر هوشنگ مهریار. 2- جمعیت و تنظیم خانواده،‌ نویسنده: مهندس پریوش هم‌سرشت، مهندس اسماعیل دل‌پیشه،‌ انتشارات چهر. 3- جمعیت و تنظیم خانواده،‌ نویسنده دکتر صمد کلانتری، انتشارات فروغ ولایت. 4- جمعیت و تنظیم خانواده، نویسنده: دکتر اکبر بربریان،‌ انتشارات نوردانش