راه‌های تحکیم خانواده در فرآیند جهانی شدن

جهانی شدن هر چند پدیده‌ای جدید محسوب می‌شود، ولی به یک معنا فرآیندی تاریخی است. بسیاری از ادیان دغدغه جهانگیر شدن داشتند، چنان‌که در آیاتی از قرآن به رسالت جهانی رسول اکرم (ص) تصریح شده است . جهانی شدن به فشردگی، درهم‌تنیدگی و وابستگی جهان تعریف شده است. در فرآیند جهانی شدن فشردگی زمان و مکان به حدی فزاینده است که به واسطه آن مردم دنیا کم وبیش و به صورت نسبتاً آگاهانه در جامعه جهانی واحد ادغام می‌شوند . فرآیند تدریجی جهانی شدن، مرزهای میان کشورها را کم‌رنگ می‌کند و انسان‌ها دیگر صرفاً شهروند جامعه و کشور خویش نیستند، بلکه شهروندی جهانی هستند . جهانی شدن فرآیندی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است. ممکن است آن را ارادی و آگاهانه بدانیم (جهانی‌سازی) یا غیرارادی و ناخودآگاه (جهانی شدن) یا ترکیبی از هر دو. هر چند این مسأله در ابعاد اقتصادی و تکنولوژیک مقدم و زیربنایی است، لیکن توجه و تأکید بر جهانی شدن فرهنگی بدین جهت است که آثار مستقیمی بر رفتار و هویت مردم و نهادهای اجتماعی دارد. از مشخصه‌های مهم جهانی شدن، افزایش بی‌سابقه ارتباطات است و در این فرآیند، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری در روابط و کنش‌های اجتماعی، جنبه جهانی پیدا می‌کند و در مرحله نهایی ممکن است روابط و کنش‌های اجتماعی به شکل جدیدی بازسازی شود.
یکی از نهادهای مهم جوامع، خانواده است که بی‌تردید متأثر از توسعه و جهانی شدن، دچار تحولات جدی گردیده است. خانواده سه کارکرد اساسی دارد:
1-         ارضای نیازهای عاطفی و روانی مرد و زن.
2-         تداوم نسل انسانی.
3-         پرورش و اجتماعی کردن فرزندان.
زن و شوهر به بهترین نحو نیازهای عاطفی و جنسی یکدیگر را برآورده می‌سازند؛ به طوری که این نهاد، عامل مهمی در حفظ سلامت اخلاقی افراد و جوامع بوده است. حمایت روانی زن و مرد از یکدیگر که ناشی از برقراری پیوندی ایمنی بخش و آرامش‌دهند است ، بیش از هر رابطه انسانی دیگر بوده است . ازدواج قراردادی است  به صورت طبیعی و با کمترین هزینه‌ها که تداوم نسل انسانی را تسهیل می‌نماید. پرورش اجتماعی فرزندان، که در پرتو عواطف مثبت والدین به بهترین نحو صورت می‌گیرد، از مهمترین کارکردهای خانواده است. روابط مناسب بین اعضای خانواده، شرط و زمینه اساسی ایفای این سه کارکرد است. بی‌تردید، اگر این روابط کاهش یابد یا به صورتی خشنودکننده نباشد، کارکردهای خانواده تضعیف خواهد شد.
الف – پیامدهای جهانی شدن برای خانواده
جهانی شدن نه تنها کارکردهای خانواده بلکه اصل و تمامیت آن را به چالش کشیده است. افزایش طلاق در جوامع غربی که حدود یک سوم ازدواج‌ها را در برمی‌گیرد  و گسترش هم‌زیستی مشترک  که در بسیاری از جوامع غربی تا سه برابر افزایش یافته ، چالش‌هایی برای اصل و تمامیت خانواده در جوامع بشری است. صحبت از شکل‌های گوناگون خانواده، مانند خانواده تک‌والدی، ازدواج‌های قراردادی غیرسنتی و هم‌زیستی همجنس گرایان، اعم از زن یا مرد . چشم‌پوشی از اضمحلال تدریجی نهاد خانواده و تلاش استیصال گونه‌ای برای حفظ خانواده است. مثلاً خانواده تک‌والدی به این صورت که معمولاً زنان، داوطلبانه، فرزند خود را به تنهایی سرپرستی می‌کنند و در عین حال ارتباط خود را با مردان دیگر حفظ می‌کنند، به نوعی گسست خانواده سنتی را به دنبال دارد و فرآیند تولیدمثل را کاهش می‌دهد . علاوه بر این، کیفیت روابط در خانواده‌ها نیز متأثر از فرآیند جهانی شدن، روند نزولی را با سرعت کم و بیش می‌پیماید. جهانی شدن، به سبب اموری مانند تحول اساسی در ارتباطات، فردگرایی، مصرف‌گرایی و تضعیف فرهنگ‌های بومی، روابط بین اعضای خانواده را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. اکنون به بررسی اجمالی این تأثیرات می‌پردازیم.
پیشرفت‌های شگرف در زمینه فن‌آوری اطلاعات، روابط انسان‌ها را بیش از پیش تحت تأثیر ابزارهای رسانه‌ای و ارتباطی نظیر اینترنت و شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی قرار داده است. مثلاً در ایران مردم به طور متوسط 5 ساعت تلویزیون نگاه می‌کنند. گاه کودکان و نوجوانان ما به تعبیری همه برنامه‌های تلویزیون را درو می‌کنند. اگر انسجام و وحدت اعضای خانواده را مهمترین مؤلفه کارآمدی خانواده محسوب کنیم، مهمترین آسیب استفاده افراطی از تلویزیون، خدشه‌دار شدن این امر در اثر کاهش روابط و از بین رفتن فرصت گفتمان مناسب است . واقعیت این است که اکنون در جامعه ما، تلویزیون، مهمترین عضو خانواده شده است، عضوی که بیشترین توجه را به خود جلب می‌کند، در روابط از همه فعال‌تر است و در عین حال رابطه غالب یک طرفه دارد که در این رابطه از هیچ یک از اعضای خانواده تأثیرپذیری ندارد.
اینترنت در جهت آخر با تلویزیون متفاوت است. ارتباطات در اینترنت می‌تواند دوطرفه باشد، ولی در واقع، دنیایی مجازی از طریق ارتباطات مجازی برای افراد بخصوص نوجوانان پدید می‌آورد. امروزه اعضای خانواده گاه ساعت‌ها زمان صرف ارتباطات مجازی می‌کنند و اعتنایی به سایر اعضا ندارند. به همین جهت، تعامل‌های سنتی به سستی گراییده است . تعامل‌های سنتی، عینی و واقعی، محسوس و بدنی (نوعی ارتباط غیرکلامی مانند تماس چشمی، تماس بدنی و غیراین‌ها) است. در عین حال افراد در این تعامل‌ها، امکان «دسترسی محدود» و «قدرت انتخاب» محدود دارند. همین فضای تعامل عینی و امکان دسترسی محدود باعث می‌شود، دوستی‌ها، همسایگی‌ها، پیوندها و ارزش‌های اخلاقی معنادار باشند. در مقابل در ارتباطات مجازی، تماس محسوس و بدنی نیست و امکان دسترسی گسترده و قدرت انتخاب متکثر، متنوع و متفاوت با تجربه‌های روزانه زندگی است. ارتباطات مجازی، فضایی مجازی پدید آورده که نه تنها ارتباطات واقعی را کاهش داده، بلکه به نسبیت‌گرایی در ارزش‌های اخلاقی و دینی، کاهش واقعیت‌گرایی و گسترش نگرش و ارزش‌های مجازی و از بین رفتن یا مبهم شدن جهت زندگی منجر شده است . هر چند پیامدهای فوق به کلیه روابط اجتماعی بین افراد مربوط می‌شود و اعضای خانواده نیز از دیگران مستثنا نیستند، اما همان‌گونه که گفته شد، انسجام خانواده در گرو تعامل‌های عینی، واقعی و بدنی عمیق و گسترده و در عین حال منحصر به افرادی خاص است و تعامل‌های مجازی بیشترین آسیب را به چنین روابطی وارد می‌کند.
فردگرایی نیز به نوعی روابط خانوادگی را تحث تأثیر قرار داده است. افزایش طلاق و خانواده تک‌والدی، آسیب فردگرایی به تمامیت خانواده است. رشد فردیت، تعامل‌های سنتی در جوامع و بخصوص خانواده را سست و بی‌رنگ کرده است. آزادی محصول فردگرایی است. هر چند آزادی به یک معنا مطلوب و آرمان بشریت است، ولی مفهومی از آزادی که نفی هر گونه هنجار و ارزش انسانی است، نظام بشریت را به فرد یا شیء می‌کشاند. اگر آزادی فردی را بی‌قید و بند کنیم، پیوندهای اجتماعی را نیز باید بر اساس منافع کامل فردی بنا کنیم. در این صورت هم‌بستگی‌های انسانی و ارزشی، پیوندهای درون خانوادگی بین زن و مرد، والدین و فرزندان و خواهران و برادران به سستی و اضمحلال منجر خواهد شد . آزادی جنسی و بی‌بندوباری در این روابط نیز بیشترین آسیب را به روابط عاطفی در خانواده وارد می‌کند و بستری برای گسست خانواده‌هاست، چنان‌که روابط جنسی زن با زن و مرد با مرد نیز عواقب ناگواری برای نهاد خانواده خواهد داشت.
بعد اقتصادی جهانی شدن، نیز پیامدهایی برای خانواده داشته است؛ ورود زنان به بازار کار منابع اقتصادی خانواده را متعدد کرده است. این امر هر چند فوایدی برای زنان داشته است، اما  مسؤلیت‌های خانوادگی آن‌ها را کم‌اهمیت کرده است. گاه زنان در ایفای هم زمان نقش شغلی و مسؤلیت خانوادگی دچار تعارض‌هایی می‌شوند. بی‌تردید یکی از عوامل افزایش طلاق، استقلال اقتصادی زنان بوده است. چنان‌که پژوهش‌ها درخواست طلاق از سوی زنان شاغل را بسیار بیشتر از درخواست طلاق از سوی زنان غیرشاغل نشان می‌دهد . اثر مهم استقلال اقتصادی زنان بر روابط خانواده تنازع قدرت بین زن و مرد در خانواده است که به طور معمولً به تقسیم معقول قدرت منجر نمی‌شود. پیش از این، قدرت تصمیم‌گیری در خانواده به طور سنتی در اختیار مردان بود. آثار جهانی شدن در خانواده، اگر به شیوه توزیع قدرت عادلانه در خانواده منجر نشود، گسترش اختلافات، تضعیف روابط و گسست خانواده اجتناب ناپذیر خواهد بود.
جهانی شدن، فرهنگ خانواده را به مصرف‌گرایی سوق داده است. جامعه جدید جهانی مصرف کنندگانی تولید می‌کند که خواسته‌های آنان از نظم پیشین پیروی نمی‌کند. آنان مصرف‌کنندگان آرمانی هستند که مصرف آن‌ها مبتنی بر لذت‌گرایی است و علاقه‌ای به پس‌انداز و آینده‌نگری ندارند . الگوها و تصاویری که مصرف‌گرایی، عرضه می‌کند، با ارزش‌های خانوادگی و شأن و منزلت انسانی سازگار نیست. مصرف‌گرایان در رسانه‌ها برنامه‌هایی ارایه می‌کنند که بی‌هیچ ملاحظه‌ای، منزلت انسانی را به خاطر اهداف مالی و شهرت، زیر پامی‌گذارند. پرستش ستاره‌های سینمایی مورد ترویج این برنامه‌ها، عزت نفس و حرمت اجتماعی نوجوانان و جوانان را خدشه‌دار کرده است .
به نظر می‌رسد عواملی مانند مصرف‌گرایی، فردگرایی، گسترش ارتباطات مجازی و تضعیف فرهنگ‌های بومی به کودک‌سالاری در خانواده‌ها منجر شده و جایگاه مهم پدر و مادر را که مهمترین نقش را در تربیت اجتماعی و اخلاقی کودکان دارند، تضعیف کرده است. گسست نسل‌ها نیز محصول چنین فرآیندی است.
ب – اصول و راه‌کارهای تقویت نهاد خانواده در فرآیند جهانی شدن
برای حفظ نهاد خانواده، از طریق تقویت روابط اعضای خانواده و ترویج ارزش‌های خانوادگی و استمرار مطلوب کارکردهای مهم خانواده، اصول و راه‌کارهای زیر پیشنهاد می‌شود.
1-         تأکید بر استمرار و حفظ خانواده طبیعی: در طول تاریخ تا عصر حاضر، خانواده‌ها با عقد قراردادی بین زن و مرد تشکیل می‌شوند. در این خانواده‌ها، زن پس از ازدواج یا تا دوره‌ای معین، قرارداد ازدواج فقط با یک مرد داشت. ادیان الهی از جمله اسلام، مسیحیت و یهود تنها این نوع خانواده را به رسمیت می‌شناسند.
ازدواج موقت و چندزنی نیز صورتی ازهمین خانواده طبیعی است که به علت شرایط ویژه زنان و برخی ضرورت‌های فردی و اجتماعی در اسلام و برخی ادیان دیگر قانونی شمرده شده است. قرآن حصول پیوند عاطفی عمیق میان زن و مرد و آرامش آنان را حاصل چنین قراردادی اعلام می‌کند . بدین ترتیب هرگونه پیوند و قراردادی که در این چارچوب نباشد را نباید خانواده محسوب کرد. بنابراین خانواده‌های تک‌والدی یا همجنس‌گرا یا هم‌زیستی آزادانه زن و مرد را نباید اساسیً خانواده بدانیم. برای ترویج این اصل باید پیروان ادیان الهی، به ترویج خانواده طبیعی با بیان کارکردهای مؤثر اجتماعی و آثار مفید روان‌شناختی آن بپردازند. در مقابل نیز پیامدهای ناگوار گونه‌های نامناسب خانواده را تشریح نمایند.
2-         همه نهادها و گروه‌های بشری دارای مراتبی هستند. خانواده نیز از این امر مستثنا نبوده است. برای تحکیم ساختار خانواده، لازم است جایگاه سنتی والدین را در خانواده استمرار بخشیم. والدین در تربیت و اجتماعی کردن فرزندان، نقش بسیار مهمی دارند و بی‌شک، بیشترین سرمایه‌گذاری مادی و عاطفی در خانواده، از سوی والدین صورت می‌گیرد. بی‌تردید ایفای این مسؤلیت‌ها تنها در صورت برخورداری آنان از جایگاه بالاتر در خانواده میسر است. تقسیم قدرت بین زن و مرد نیز باید به شیوه‌های معقول و مناسب صورت گیرد. از آن‌جا که معمولاً مسؤلیت اداره اقتصادی با مرد است، برخورداری او از جایگاه بالاتری در تصمیم‌گیری‌ها در استحکام خانواده تأثیر بسیاری دارد. زن نیز در محدوده‌هایی، تصمیم‌گیری را به عهده می‌گیرد و مرد هماهنگ با او عمل می‌کند. آموزه‌های اسلامی به خوبی این نحوه تقسیم کار و تصمیم‌گیری‌های خانوادگی بین زن و مرد را نشان می‌دهد .
3-         تحکیم باورهای دینی در خانواده تأثیر مهمی در تقویت خانواده و ایفای کارکردهای آن دارد. یکی از مشکلات مهم فرآیند جهانی شدن، بروز بحران هویت در افراد و خانواده‌هاست. گم کردن جهت و معنای زندگی، افراد را دچار آشفتگی کرده و در مشکلات زندگی فردی و خانوادگی آنان را  به استیصال می‌کشد.
مهمترین باورهای دینی، خداپرستی و توحید، اعتقاد به زندگی پس از مرگ و باور به رسالت انبیا و جانشینان آن‌ها است. باور و پای‌بندی به این امور، زندگی را از فضای مادی و دنیوی بیرون آورده و جهت اخروی و معنوی می‌دهد. ترویج چنین معنویتی در اعضای خانواده به ویژه والدین می‌تواند خانواده‌ها را از بسیاری بحران‌ها نجات دهد. پیوند والدین با مسایل معنوی، در هویت‌یابی و رفتار فرزندان نیز نقش دارد. لازم است آثار معنویت در زندگی را برای والدین و فرزندان تبیین نمود. برای ترویج خداگرایی، آشنا کردن فرزندان با  عبادت‌گاه‌ها و شعائر دینی بسیار مؤثر است. حضور و مشاهده بناهای با عظمت و با شکوه دینی مانند مساجد و عبادت‌گاه‌های کهن که سال‌ها محل و مأوای خداپرستان بوده است، می‌تواند در معنویت افراد بخصوص جوانان بسیار مؤثر باشد. همچنین صحبت از زندگی پس از مرگ و مراحل مختلف آن، با استفاده از متون اصیل دینی در هویت‌یابی و جهت‌دهی زندگی افراد نقش مهمی دارد. برای ترویج رسالت انبیا در باور افراد نیز زندگی، سیره و اخلاق، رفتار و نحوه مواجهه آن‌ها با مسایل مهم زندگی می‌تواند  الگوی مناسبی برای اعضای خانواده‌ها بخصوص جوانان فراهم کند. چنان‌چه، متون مشتمل بر زندگی نامه، الگوها و اسطوره‌های اخلاقی به شکلی جذاب و آموزنده به این نسل ارایه شود، آنان بخشی از هویت خویش را در الگوها و اسطوره‌ها می‌یابند .
4-         استمرار و تحکیم روابط خویشاوندی، در حفظ و تقویت خانواده در فرآیند جهانی شدن بسیار مؤثر است. اکنون در بیشتر جوامع خانواده هسته‌ای، بیشتر خانواده‌ها را تشکیل می‌دهد. کم شدن رابطه بین خانواده هسته‌ای با سایر خویشاوندان بخصوص خانواده‌های اصلی زن و شوهر، موجب شد که آن‌ها در مشکلات مختلف زندگی خانوادگی، از حمایت‌های ویژه عاطفی و مادی خویشاوندان محروم باشند. این در حالی است که خویشاوندان با توجه به ارتباط خونی و عاطفی نزدیک و عمیق با خانواده هسته‌ای، می‌توانند بهترین حمایت‌ها را در اختیار آنان بگذارند، به همین جهت با توجه به مبانی اسلام، می‌توان برای خانواده مراتبی در نظر گرفت. خانواده مرتبه اول همان زن و شوهر و فرزندان آن‌ها هستند. خانواده مرتبه دوم فرد، همسر و فرزندان او همراه با والدین او یا والدین همسرش می‌باشند. خانواده مرتبه سوم فرد نیز، خواهر و برادران او یا همسرش را نیز در برمی‌گیرد. با ترویج چنین تلقی از خانواده، نه تنها روابط اعضای خانواده بهبود می‌یابد و با مشکلات زندگی بهتر مواجه می‌شوند، بلکه روابط خویشاوندی را می‌توان با دید کارآمدتری نگریست .
5-         رعایت مرزهای رفتاری و عاطفی درون خانواده و بیرون آن، اصلی است که برخی درمان‌گران خانواده برای سلامت و کارایی خانواده، لازم شمرده‌اند . زن و شوهر، در درون خانه باید از فضای فیزیکی و روانی مجزا از سایرین بهره‌مند باشند و در ساعت‌های معینی از شبانه‌روز جدا از سایرین امکان تعامل عاطفی و روانی داشته باشند . برای فرزندان بخصوص دختران در دوره کودکی دوم تا جوانی باید فضای اختصاصی در نظر گرفته شود و سایرین بدون اجازه آن‌ها وارد این فضا نشوند. متون اسلامی محدوده این فضاها را تعیین نموده است. بسیاری از انحرافات جنسی مانند همجنس‌بازی، تجاوز به کودکان و زنای با محارم که آثار روان‌شناختی ناخوشایندی دارد، در اثر عدم رعایت چنین مرزهایی است. همچنین باید بین اعضای خانواده و سایرین، مرزهایی باشد. هرگونه روابط جنسی و عاطفی ارضا کننده باید به همسر قانونی اختصاص یابد. حدود و شرایط نگاه کردن به سایرین و پوشش شرعی که در متون اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است، در واقع اشاره به همین مرزها و حدود است. مهمترین کارکرد این مرزها تحکیم روابط عاطفی بین اعضای خانواده، بخصوص زن و شوهر است .
6-         کنترل استفاده از رسانه‌ها در خانواده، تنها راه حفظ انسجام خانواده و جلوگیری از فروپاشی آن به سبب ارتباطات مجازی است. از آن‌جا که شیوه کنترل از بالا (filtering)، معمولاً به آسانی خنثی می‌شود، بهترین راه تربیت خانواده، ترویج فرهنگ استفاده مناسب و معقول از رسانه‌هاست. هر چند هر روزه اخباری درباره آثار نامطلوب تلویزیون، رایانه و اینترنت به سلامت روانی و جسمانی افراد منتشر می‌شود، راه‌کار مناسبی برای ترویج استفاده مناسب از رسانه‌ها ارایه نشده است. در هر حال، استفاده از رسانه‌ها در بعد کمی و کیفی باید تعدیل و مهار شود. برنامه‌ریزی زمانی معینی برای استفاده اعضای خانواده از رسانه باید با توافق اعضای آن تدوین شود. از لحاظ کیفی نیز لازم است بر اساس ارزش‌های دینی، اخلاقی و بومی ملاک‌ها و مرزهایی برای استفاده از برنامه‌ها تعیین شود متناسب با مراحل تحول، برنامه‌هایی در اختیار فرد قرار گیرد. در سنین نوجوانی و جوانی که معمولاً افراد به درک عقلانی و انتزاعی می‌رسند، تبیین و توجیه ملاک‌های مطلوب و نامطلوب بودن برنامه‌ها، برای آن‌ها ضروری است.
در مجموع برای استمرار ارزش‌های دینی و اخلاقی در بین انسان‌ها، راهی به جز تحکیم خانواده نداریم. خانواده در معرض حملات و یورش‌های بسیاری قرار دارد. با این وجود باید مشکلات را اداره کرد، خانواده باید خود اختیار خویش را در دست گیرد و این امر ممکن است بی‌تردید خانواده مصرف کننده و منفعل مسیر نابودی را طی می‌کند. باید بین خانواده و توسعه، تعامل برقرار کرد و ارزش‌های دینی، اخلاقی و انسانی حاکم بر خانواده‌ها را حفظ و تقویت نمود.
 
 
1.         آیاتی مانند« و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین»، انبیاء/107 و «انی رسول الله الیکم جمیعا»، اعراف/158.
2.         گل محمدی، جهانی شدن، فرهنگ، هویت، تهران نشرنی،1384.
3.         ایمانی، محسن، جهانی شدن و شکاف نسل‌ها، چکیده مقالات کنگره بین المللی خانوادهو جهانی شدن، تهران، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، مهرماه 1384.
4.         آیات 21 سوره روم و  189 سوره اعراف بر این موضوع دلالت دارد.
5.         آرگیل، مایکل، روان‌شناسی شادی.
6.         Co habitation
7.         شیخی، محمد تقی، جامعه شناسی زنان و خانواده ، ص 105، تهران، نشر، سال‌های انتشار،1380.
8.         کارلسون، خانواده درمانی، ص23.
9.         فروزنده، پایدار، بررسی اثرات جهانی سازی بر نهاد خانواده، همایش تقویت نظام خانواده، قم، اسفند 1384.
10.       پور حسین، رضا، سخنرانی در همایش تقویت نظام خانواده، قم، اسفند 1384.
11.       علی اصغر، احمدی، جهانی شدن و تحول الگوهای تعاملی، چکیده مقالات کنگره بین‌المللی خانواده و جهانی شدن، تهران انتشارات انجمن اولیاء و مربیان.
12.       سعیدرضا، عاملی، جهانی شدن و ارزش‌های اخلاقی خانواده، چکیده مقالات کنگره بین‌المللی خانواده و جهانی شدن، مهرماه 1384.
13.       شکوه، نوابی نژاد، جهانی شدن و تغییر ارزش‌ها در خانواده، همان.
14.       بستان، حسین ، اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص 240.
15.       سازگار، پروین،  جهانی شدن و ساختار خانواده، چکیده مقالات کنگره بین‌المللی خانواده.
16.       دیون،لوک، چشم‌انداز، جهانی شدن در خانواده‌های کانادایی، چکیده مقالات کنگره بین‌المللی خانواده.
17.       سوره روم آیه 21.
18.       سالاری‌فر،محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی.
19.       متون دینی ما، انبیاء علیهم السلام را الگوی مناسبی برای مردم معرفی می‌کند برای نمونه قرآن در آیه 4 سوره  ممتحنه، حضرت ابراهیم (ع) و آیه 21 سوره احزاب پیامبر اسلام (ص) را به عنوان الگوی مناسبی برای مردم و آیات 11 و 12 سوره تحریم آسیه همسر فرعون و حضرت مریم (ع) را به عنوان الگویی مناسب برای زنان اعلام می‌کند.
20.       شرفی،محمدرضا، معنویت در خانواده امروز، چکیده مقالات کنگره بین‌المللی خانواده و جهانی شدن.
21.       سالاری‌فر، محمدرضا ، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، بحث تعریف خانواده از نظر اسلام.
22.       مینوچین، س، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه باقر ثنایی.
23.       سوره نور، آیه 58.
24.       سالاری‌فر، محمد رضا، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، بحث مرزها در خانواده.