سازمان‏های غیردولتی، آسیب‏ها و بایسته‏ها

اگر بتوان میان اهمیت یک موضوع و میزان انعکاس آن در رسانه‏ها و مطبوعات رابطه مستقیمی را فرض کرد، یکی از موضوعات مهم در حوزه مسایل زنان، موضوع سازمان‏های غیردولتی یا NGOهاست (اگرچه قلمرو سازمان‏های غیردولتی اختصاصی به زنان ندارد و موضوعات دیگری را نیز در بر می‏گیرد ولی موضوع زنان یکی از مهم‏ترین دغدغه‏های سازمان‏های غیردولتی است مخصوصاً در کشور ما که طرح آن در مطبوعات در ماه‏های اخیر رشد چشمگیری داشته است.) تأکید رئیس مرکز امور مشارکت بر توسعه و حمایت از سازمان‏های غیردولتی، اظهارات نماینده ایران مبنی بر این که در سال‏های گذشته بسیاری از سازمان‏های غیردولتی برای دفاع از حقوق زنان تأسیس شده‏اند، روزنامه شرق 20/12/1382. قرار دادن تبصره‏ای در بودجه سال 83 برای توسعه کمی و کیفی سازمان‏های غیردولتی زنان روزنامه جام جم، 3/11/1382. اعلام پذیرش 126 طرح از سوی 113 سازمان غیردولتی زنان توسط مرکز امور مشارکت زنان انتخاب، 29/3/82 اعلام حمایت از سازمان‏های غیردولتی توسط وزارت کشور یاس نو، 25/9/82 واگذاری کانون‏های فرهنگی ـ اجتماعی زنان به سازمان‏های غیردولتی و اعطاء مجوز به دستگاه‏های دولتی برای انعقاد قرارداد با سازمان‏های غیردولتی... تنها بخش کوچکی است از آن چه مطبوعات درخصوص سازمان‏های غیردولتی منتشر کرده‏اند مجموعه این گزارش‏ها مبیّن آن است که دغدغه‏ای جدی در برخی دستگاه‏های دولتی به‏وجود آمده است که نسبت به تقویت سازمان‏های غیر دولتی و به ویژه سازمان‏های غیر دولتی زنان اهتمام ورزند. در یک نگاه کلی می‏توان به سه دستگاه حمایتگر سازمان‏های غیر دولتی در ایران اشاره کرد: 1 ـ مرکز امور مشارکت زنان که بعد از خرداد 76 از «دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهوری» به «مرکز امور مشارکت زنان» تبدیل وضعیت یافت آنچه از این تغییر نام به‏دست می‏آید آن است که دغدغه مشارکت زنان جدی‏ترین دغدغه این نهاد دولتی است و البته تبلور مشارکت زنان در سازمان‏های غیر دولتی است. مروری بر کارنامه عملی این نهاد دولتی از سال 76 تا کنون نیز گواه آن است که بخش مهمی از سازمان‏های غیر دولتی زنان توسط این نهاد تأسیس و یا حمایت شده‏اند. 2. وزارت کشور: نقش وزارت کشور در توسعه سازمان‏های غیر دولتی صرف نظر از حمایت‏های مالی، در اعطاء مجوز به سازمان‏های غیر دولتی برجسته می‏شود گو این‏که در حال حاضر وزارت کشور و سازمان ملی جوانان در اعطاء مجوز و ثبت سازمان‏های غیر دولتی مباشرت دارند. 3. سازمان ملی جوانان: سازمان ملی جوانان یکی از فعال‏ترین حمایتگرهای سازمان‏های غیر دولتی (جوانان، زنان و...) است و حجم سازمان‏هایی که در سال‏های اخیر از این سازمان مجوز و یا حمایت مالی دریافت کرده‏اند به نحو چشمگیری رشد داشته است. البته در کنار سه نهاد و دستگاه فوق، برخی وزارت خانه گسترش سازمان‏های غیر دولتی را وجهه همت قرار داده‏اند، از این دسته‏اند کانون‏های علمی و فرهنگی و سازمان‏های غیر دولتی که توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری حمایت می‏شوند و همچنین سازمان‏های غیردولتی دانش آموزی که توسط سازمان دانش‏آموزی وزارت آموزش و پرورش حمایت می‏شوند. دغدغه حمایت و تأسیس سازمان‏های غیر دولتی زنان به دستگاه‏های دولتی و داخلی محدود نمی‏شود، و از برخی نهادهای بین‏المللی نیز نام برده می‏شود که آن‏ها نیز اهداف و برنامه‏های خود را در قالب توسعه سازمان‏های غیر دولتی دنبال می‏کنند. از مهم‏ترین این نهادها به سازمان ملل متحد و برخی نهادهای وابسته به آن از قبیل یونسکو، اشاره می‏شود. برخی منابع از مداخله برخی بنیادهای خاص از قبیل بنیاد فورد، برنامه و توسعه هلند و USA / AID در برنامه‏های توانمندسازی سازمان‏های غیر دولتی خبر می‏دهند. دکتر سهراب رزاقی، روزنامه وقایع‏اتفاقیه، 9/3/1383. در کنار اخبار پی در پی مبنی بر حمایت از تأسیس و توسعه سازمان‏های غیر دولتی برخی گزارشات نیز حکایت از موفقیت‏آمیز بودن این تلاش‏ها دارد. تا ابتدای سال 76 تعداد سازمان‏های غیردولتی دارای مجوز 67 سازمان است که این تعداد در سال 79 به 248 سازمان رسید. روزنامه شرق، 17/4/83 و در سال 80 تعداد سازمان غیر دولتی ویژه زنان اعم از ثبت شده و ثبت نشده 591 سازمان گزارش شده است. همان در کنار افزایش کمی سازمان‏های غیردولتی تغییر عمده‏ای نیز در جهت‏گیری‏های این سازمان‏ها مشاهده می‏شود، اگر پیش از این بخش قابل توجهی از سازمان‏های غیردولتی متشکل از سازمان‏های خیریه‏ای بود، به تدریج اکثریت سازمان‏های غیردولتی را NGOهای فرهنگی تشکیل می‏دهند و این در حالی است که کمترین زمینه فعالیت به موضوعات مذهبی اختصاص دارد. همان اگر بتوان به برخی حدس‏ها و شنیده‏ها مبنی بر این که در حدود 000/5 سازمان غیردولتی در ایران وجود دارد اعتماد کرد تأملی هرچند اجمالی در ماهیّت و کارکردهای سازمان‏های غیردولتی و نقش گروه‏های مذهبی و بایسته‏های رفتاری آنان ضروری می‏نماید. در تعریف سازمان‏های غیر دولتی گفته شده است: یک تجمع مستقل، غیر دولتی ـ غیر انتفاعی و داوطلبانه از مردم که پیرامون یک نیاز اجتماعی مشترک گرد آمده است و از سوی کسانی که ادعای خدمت به ایشان را دارد قابل محاسبه و نظارت باشد: در این تعریف چهار ویژگی مشخص دیده می‏شود: 1. داوطلبانه بودن‏ 2. غیردولتی بودن‏ 3. غیر انتفاعی بودن‏ 4. مسئول بودن در قبال نیازهای اجتماعی یا گروه‏های اجتماعی خاص. مطیع، ناهید، موقعیت سازمان‏های غیر دولتی زنان در ایران، در مجموعه زن و فرهنگ، نشر نی، ص 449. طبیعی است سازمان‏های غیر دولتی مانند بسیاری از نهادهای دنیای مدرن طرفداران و منتقدانی دارد، سازمان‏های غیردولتی مانند بسیاری از نهادهای دنیای مدرن در کنار نهاد دولت، پارلمان، مطبوعات و رسانه‏ها... از ویژگی‏های دنیای مدرن هستند که مخالفان و موافقانی دارد اگرچه هستند کسانی که معتقدند تمامی نهادهای دنیای مدرن به نوعی در خدمت سرمایه‏داری، امپریالیزم و سکولاریزم هستند و یا سودای هواپرستی و انانیت انسان مدرن را در سر دارند و باید به آن‏ها به دیده شک و تردید نگریست. دیدگاه مخالفان NGOها برای بیان دیدگاه مخالفان سازمان‏های غیردولتی به مقاله امپریالیسم و تشکل‏های غیردولتی در آمریکای لاتین پتراس، جیمز، امپریالیسم و تشکل‏های غیردولتی در آمریکای لاتین ترجمه ع. منصوران، جنس دوم، شماره 9. اشاره می‏شود که نویسنده معتقد است، توسعه سازمان‏های غیردولتی محصول نگاه طبعه حاکم نولیبرال در ایالات متحده است که نگران خیزش اعتراضات لایه‏های پائینی بر علیه نظام سرمایه‏داری بودند، نولیبرال‏ها با تقویت و توسعه سازمان‏های غیردولتی تلاش کردند تا موج ناآرامی‏ها در کشورهای آمریکای لاتین را کنترل کنند. آن چه که نویسنده تلاش می‏کند تا در نقد سازمان‏های غیردولتی بیان کند به ماهیت وجهت حرکت سازمان‏های دولتی مربوط می‏شود. سازمان‏های غیردولتی (در آمریکای لاتین که مورد بحث نویسنده است) ماهیتاً جنبش‏های وارداتی هستند: «آن‏ها از دولت‏های آن سوی دریاها بودجه می‏گیرند و یا به عنوان مقاطعه‏کاران خرد، کنار دولت‏های محلی کار می‏کنند بنابراین اِن جی اُها آشکارا ـ با عوامل دولتی در منطقه و یا آن سوی دریاها همدستی می‏کنند.» همان اما جهت حرکت و فعالیت سازمان‏های غیردولتی نیز ـ از دید پتراس ـ منطبق با نیازهای بومی مردم نیست، «بلکه بنا به نیاز وام‏دهندگان فراسوی دریاها شکل می‏گیرد.» همان دیدگاه موافقان NGOها مدافعان تشکل‏های غیر دولتی وجود این سازمان‏ها و نهادها را در راستای تحقق جامعه مدنی ارزیابی می‏کنند، گسترش سازمان‏های غیر دولتی در کنار اقتصاد بازار آزاد، خصوصی سازی، دموکراسی و اطلاع رسانی از جمله ابزار پنج‏گانه توسعه محسوب می‏شوند. مهم‏ترین ویژگی سازمان‏های غیر دولتی ماهیت مردمی آن‏هاست و این سازمان‏های غیر دولتی جایگاهی رفیع نزد مردم دارند و از سویی می‏توانند به برخی نیازها و دغدغه‏های جامعه که دولت‏ها توانایی و یا انگیزه پرداختن به آن‏ها را ندارند، پاسخ گویند و از سوی دیگر واسطه میان خواست و اراده عمومی جامعه و حاکمیت باشند. صرف‏نظر از آن‏چه که موافقان و مخالفان سازمان‏های غیر دولتی بیان می‏کنند، می‏توان فرض کرد ـ البته با نگاهی خوش‏بینانه ـ که سازمان‏های غیر دولتی، ماهیتاً خنثی هستند و ارزیابی آن‏ها در گرو کارآمدی از یک سوی و در ناحیه جهت و هدف آن‏ها از سوی دیگر است. بدیهی است در کشور ما مانند بسیاری از کشورهای دیگر وجود تشکل‏ها، انجمن‏ها، و گروه‏هایی که با ماهیتی غیرانتفاعی فعالیت می‏کنند سابقه‏ای دراز دارد. وجود صندوق‏های قرض‏الحسنه، بنیادهای خیریه، هیئات مذهبی از مصادیق بارز این تشکل‏ها هستند که عمدتاً امروزه در عداد سازمان‏های غیر دولتی محسوب نمی‏شوند. البته برخی از این تشکل‏ها با ثبت خود تلاش کرده‏اند که به عنوان سازمان غیر دولتی مورد پذیرش قرار گیرند. امّا این مهم از سوی نهادهای حمایتگر سازمان‏های غیر دولتی چندان جدی گرفته نشده است. این نکته خود گویای آن است که مفهوم سازمان‏های غیر دولتی ناخودآگاه مولفه‏هایی را در درون خود دارد که بر تشکل‏های بومی و مذهبی ایران صدق نمی‏کند. پس ارزیابی آن چه به عنوان سازمان‏های غیر دولتی در ایران وجود دارد هم به ایضاح مولفه‏های مفهومی آن کمک می‏کند و هم داوری درباره‏ی موضع موافقان و مخالفان سازمان‏های غیر دولتی را مقدور می‏سازد و در نهایت این که راهکارهایی هرچند ابتدایی را فرا روی دست‏اندرکاران و دلسوزان قرار می‏دهد. این ارزیابی در محورهای زیر صورت می‏گیرد: 1 ـ دامنه و موضوع، 2 ـ حمایتگر، 3 ـ عملکرد سازمان‏های غیردولتی‏ دامنه و موضوع: دامنه و موضوع مورد تعلق خاطر و هم‏چنین فعالیت سازمان‏های غیر دولتی بسیار متنوع است، در یک تقسیم‏بندی کلی این فعالیت‏ها به فعالیت‏های فرهنگی و اجتماعی، خیریه‏ای و تخصصی ـ صنفی تقسیم می‏شود، آن‏چه که در فعالیت‏های سازمان‏های غیر دولتی در این چند سال شاهد هستیم تغییر معنادار دامنه فعالیت این سازمان‏هاست. بنابر گزارش معاونت امور اجتماعی و توسعه مشارکت‏های مرکز امور مشارکت زنان طی سال 76 تا 79 سازمان‏های غیر دولتی زنان به موضوع فعالیت فرهنگی ـ اجتماعی 8/3 برابر با موضوع فعالیّت خیریه‏ای 4/3 برابر، با موضوع تخصصی و صنفی 3 برابر رشد را نشان می‏دهد. کمالی، فاطمه، صعود ناگهانی، روزنامه شرق، 17/4/1383. این در حالی است که رشد سازمان‏های غیر دولتی در زمینه فرهنگی و اجتماعی در سال 80 دو برابر رشد این سازمان‏ها در زمینه خیریه‏ای بوده است و از 140 سازمان غیر دولتی ایجاد شده در سال 81 نیز 90 سازمان در زمینه فرهنگی اجتماعی و 23 سازمان در فعالیت‏های خیریه‏ای مشارکت دارند. همان اگر بپذیریم که تنوع و دامنه فعالیت سازمان‏های غیر دولتی نسبت مستقیمی با نیازهای عمومی جامعه دارد، توجیه تنوع و تغییرات دامنه فعالیت سازمانهای غیر دولتی قابل تأمل خواهد بود. در حالی‏که در کشورهای توسعه یافته عمده سازمان‏های غیردولتی در زمینه‏های خیریه‏ای و مددکاری اجتماعی فعالیت دارند، در جامعه‏ی ما با وجود مشکلات فراوان اقتصادی و معیشتی، سازمانهای غیر دولتی با زمینه فعالیت فرهنگی و اجتماعی در حال گسترش هستند. عمده‏ترین موضوعی که در زمینه فعالیت‏های فرهنگی و اجتماعی در دستور کار سازمانهای غیر دولتی قرار دارد، موضوعاتی از قبیل حقوق بشر، حقوق کودکان، حقوق زنان، جوانان و محیط زیست است، که سیاست‏ها و اهداف و برنامه‏های سازمانهای غیر دولتی در این زمینه‏ها از مجموع سیاست، اهداف و برنامه‏های سازمان ملل و یونسکو فراتر نمی‏رود. اگرچه نگاهی هرچند اجمالی به کارکرد این سازمان‏ها در داخل کشور گویای آن است که برخی اسامی و موضوعات در واقع پوششی هستند برای فعالیت‏های اصلی‏تر، به عنوان مثال اکثر سازمان‏های غیر دولتی که در زمینه محیط زیست فعالیت می‏کنند، دغدغه اصلی آنها پرداختن به مسئله زنان و جنسیت است. این مسئله اختصاصی به داخل ایران ندارد، در کنفرانسی که اخیراً در کشور استرالیا برگزار شده بود. اگرچه موضوع اعلام شده به برخی میهمانان، اختصاص به مسایل زیست محیطی داشت، امّا مسئله زن و جنسیت به عنوان مسئله محوری این کنفرانس مورد بحث قرار گرفته است. عدم توجه یا کمرنگ شدن توجه سازمان‏های غیر دولتی و نهادهای حمایتگر این سازمان‏ها به برخی موضوعاتی که از مصادیق بارز نیازهای اجتماعی جامعه ما هستند سئوال برانگیز است اگر بپذیریم ازدواج در سنین بالا، وجود مخاصمات درون خانوادگی اعم از اختلافات میان والدین و فرزندان و همسران، افزایش ناهنجاری‏های رفتاری و اخلاقی در جامعه، افزایش مشکلات اقتصادی تأثیرگذار بر حوزه فرهنگ و اجتماع و خانواده... از جمله مشکلات و مسایل عمده جامعه هستند جای این سئوال وجود دارد که سهم این موضوعات در مجموعه سازمان‏های غیر دولتی چه مقدار است و نهادهای حمایتگر چه حمایت جدی از طرح این موضوعات در سازمان‏های غیر دولتی به عمل آورده‏اند. دغدغه حفظ محیط زیست در عین این‏که دغدغه مهم و محترمی است از دغدغه طلاق، فرار دختران از خانه، بالا رفتن سن ازدواج، مجرد ماندن مادام‏العمر شمار زیادی از دختران مهم‏تر نمی‏نماید، گو این که زمینه برای مشارکت مردمی در این قبیل موضوعات فراهم‏تر از موضوع محیط زیست است که حضور حاکمیت و دولت‏ها در آن نقش مهم‏تری بازی می‏کند. تأمل در آن چه گذشت این گمانه را تقویت می‏کند که موضوعات مورد تعلق خاطر برخی سازمان‏های غیر دولتی کمتر با نیازهای عمومی جامعه ما مطابقت دارد و گویا این موضوعات بیشتر از ناحیه برخی نهادهای برخوردار از قدرت و ثروت به بدنه سازمان‏های غیر دولتی تزریق می‏شود. طبیعی است که راهکارها و فعالیت‏های این سازمان‏ها هم با اقتضائات فرهنگی و اجتماعی ما سازگار نباشد. 2. حمایتگرها: همان‏گونه که از نام سازمان‏های غیر دولتی و هم‏چنین تعریف آن برمی‏آید، این‏گونه سازمان‏ها باید مستقل از دولت‏ها (و هم‏چنین قدرت‏ها) باشند این استقلال، عدم وابستگی در امور مالی و جهت‏گیری‏های رفتاری شامل می‏شود. به تعبیر دیگر این‏گونه سازمان‏ها نهادهای غیر انتفاعی محسوب می‏شوند که با حق عضویت اعضاء یا برخی فعالیت‏های اقتصادی حاشیه‏ای تأمین می‏شوند. طبیعی است از آن جا که سازمان‏های غیردولتی نهادهای غیرانتفاعی و هزینه‏بر هستند رشد و توسعه طبیعی آن‏ها را در کشورهای توسعه‏یافته می‏توان انتظار داشت، اما آن چه در صحنه جهانی و کشورهای توسعه نیافته اتفاق می‏افتد عملاً چیزی غیر از این را تداعی می‏کند در حالی که کشورهای جنگ‏زده‏ای مانند افغانستان و عراق از نبود حداقل‏های معیشتی رنج می‏برند، گسترش قارچ‏گونه سازمان‏های غیردولتی در این کشورها با حمایت قدرت‏های خارجی ادامه دارد. در کشور ما نیز دغدغه جدی از سوی برخی دستگاه‏های عمدتاً وابسته به دولت در تأسیس و گسترش سازمان‏های غیردولتی وجود دارد، البته می‏توان نوعی جهت‏گیری خاص را در موضوعات و هم‏چنین گروه‏هایی که از این حمایت‏ها برخوردار می‏شوند، ملاحظه کرد. در کنار این، اشتراک منافع برخی نهادها و سازمان‏های خارجی با این دسته از دستگاه‏های دولتی امری نیست که چندان مخفی باشد. امّا آن چه که به عنوان یک سئوال ممکن است مطرح شود این است که چه عامل و یا عواملی منشأ ایجاد این دغدغه در نهادهای حمایتگر برای ایجاد و تقویت سازمان‏های غیردولتی شده است به نظر می‏رسد دو عامل مهم در این راستا قابل بررسی باشد، اگرچه نمی‏توان وجود عوامل دیگر را نفی کرد: الف) اقتصاد: در کشوری مانند ایران به دلیل تصدی‏گری دولت در بخش اقتصاد و اتکاء حیات اقتصادی کشور به نفت، زمینه‏های برخورداری افراد و گروهایی خاص از امتیازات ویژه اقتصادی و رانت‏های دولتی وجود دارد. اگرچه دغدغه‏ای عمومی در بدنه حاکمیت به وجود آمده است که به تدریج از تصدی‏گری دولت در اقتصاد کاسته شود و بخش خصوصی رونق بگیرد اما این سیاست عملاً باعث تشدید رانت‏خواری و سوء استفاده‏های مالی شده است. در کنار برخی دستگاه‏های دولتی، برخی شرکت‏های خصوصی و نیمه‏خصوصی با امتیازات انحصاری ایجاد شده‏اند که ضررهای اقتصادی را به بودجه عمومی تحمیل و سود آن را به حساب‏های خصوصی واریز می‏کنند. یکی از قالب‏هایی که برای این امر مورد استفاده قرار می‏گیرد. قالب سازمان‏های دولتی است. الزام برخی نهادهای دولتی به عقد قرارداد با سازمان‏های غیردولتی در کنار استقبال جوانان جویای اشتغال از تأسیس سازمان‏های غیردولتی با اهداف انتفاعی و اقتصادی این گمانه را تقویت می‏کند که برخی سازمان‏های غیردولتی، نه تنها دولتی هستند، بلکه انتفاعی و سودآور نیز هستند. ب) سیاسی: در برخی کشورها به دلیل برخی ملاحظات سیاسی و وجود دستگاه‏های نظارتی و افکار عمومی، امکان اظهارنظرهای تند و افراطی و هم‏چنین فعالیت‏های رادیکال و برانداز مستلزم هزینه‏های بالایی است که پرداختن به آن‏ها را برای صاحبان چنین اندیشه‏هایی عملاً غیرممکن می‏سازد. این هزینه‏ها در پاره‏ای اوقات به قدری سنگین است که حتی احزاب شناسنامه‏دار نیز از آن اجتناب می‏کنند. سازمان‏های غیردولتی با برچسب مردمی بودن بالاتر پتانسیل را برای این گونه اظهارنظرها و انجام این قبیل فعالیت‏ها دارا هستند. این سازمان‏ها از یک سو از نظارت و تعهد کمتری برخوردار هستند و از سوی دیگر علی‏القاعده باید بیان‏گر دغدغه‏های عموم جامعه درخصوص مسایل عام اجتماعی باشند، به این ترتیب سازمان‏های غیردولتی در عمل نقش احزاب سیاسی تندرو و گاه برانداز را بازی می‏کنند. به عنوان مثال در سال 1380 بعد از آن که دولت لایحه الحاق جمهوری اسلامی ایران را به مجلس شورای اسلامی فرستاد، جلسات کارشناسی متعددی درخصوص بررسی جوانب الحاق ایران به این کنوانسیون برگزار شد، این جلسات عمدتاً از سوی سازمان‏های غیردولتی برگزار می‏شد که مسئولین برخی نهادهای دولتی از اعضای هیئت امنای آن محسوب می‏شدند. به دلیل جو عمومی که عمدتاً بر علیه الحاق ایران به کنوانسیون وجود داشت این مدیران ترجیح می‏دادند از ورود مستقیم به عرصه حمایت از کنوانسیون خودداری کنند و به جای آن این دغدغه را از طریق سازمان‏های غیردولتی پیگیری کنند. 3. عملکرد سازمان‏های غیردولتی: طبیعی است که به دلیل نوپا بودن سازمان‏های غیردولتی از یک سو و ماهیّت عمدتاً سیاسی این سازمان‏هایی که عمدتاً در قالب بیانیه‏ها و اظهارنظرها صورت می‏گیرد ارزیابی عملکرد سازمان‏های غیردولتی در ایران بیشتر از طریق همین اعلام مواضع صورت می‏گیرد. امّا آن چه در این مقاله بیشتر مورد توجه است مکانیزم عمل این سازمان‏ها است که در آن اصل بر تکثیر سازمان‏های غیردولتی است. باتوجه به این که هر سازمان دولتی یک تریبون محسوب می‏شود تکثیر غیرواقعی این سازمان‏ها بسیار معنادار است، در برخی از جلساتی که ادعا می‏شود بیش از 70 سازمان غیردولتی حضور دارند، جمعیت حاضر کمتر از پنجاه نفر برآورد می‏شود. امّا آن چه امروز برای نیروهای اصول‏گرا به خصوص خواهران مؤمن و متدین قابل توجه است، توجه به ظرفیّت‏های ویژه سازمان‏های غیردولتی برای مشارکت و حضور سیاسی اجتماعی است به رغم وجود برخی دغدغه‏ها در قبال کارکرد این سازمان‏ها در داخل کشور نباید از ماهیّت دوپهلوی این سازمان‏ها غفلت کرد، حضور در عرصه سازمان‏های غیردولتی یعنی گرفتن یک تریبون برای خود و گرفتن یک تریبون از دست رقیب. واقعیت آن است که بسیاری از سازمان‏های غیردولتی از خلأ تئوریک رنج می‏برند و تلاش می‏کنند با اهرم فشار تبلیغات پروژه‏های خود را پیش ببرند در چنین فضایی توجه صرف به مباحث نظری و تئوریک و غفلت از اهرم‏های فشار عملاً به انزوای نیروهای اصول‏گرا خواهد انجامید. این نوشته را با کلامی از مقام معظم رهبری به پایان می‏بریم. «به خواهران پیشنهاد می‏کنم که در ایجاد سازمان‏های اسلامی زنان بکوشند تا جوانب گوناگون حقوق و مسائل و مشکلات زن را بررسی و رسیدگی نمایند.» روزنامه جمهوری اسلامی، 5/2/1360