انیس الدوله؛ زنی خیرخواه و زیرک در نقش ملکه ایران

تاریخ کشور ما مالامال از افرادی است که از طبقات پایین جامعه برخاسته و با توجه به هوش خدادادی و درک اولویت‏های کشور و دردهای مردم، انسان‏های موثری در تاریخ کشور شدند. البته روشن است که انسان‏های مؤثر در سرنوشت کشور تنها اختصاص به مردان نداشته بلکه بودند زنانی که مستقیم یا غیر مستقیم در تاریخ کشور نقش اساسی را ایفا می‏کردند. یکی از زنان تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران انیس‏الدوله می‏باشد. اگرچه درباره انیس‏الدوله و زندگی خصوصی او مطالب فراوانی منتشر شده است امّا درباره فعالیت‏های سیاسی و اجتماعی وی نوشته مستقلی نشر نیافته است. این مقاله سعی دارد. گامی هرچند کوچک در این راه بردارد. خلاصه‏ای از زندگینامه‏ نام اصلی او فاطمه است. وی دختر نور محمد، از گرجیانی بود که در زمان صفویه، اجدادش را از گرجستان کوچانده و در مازندران سکونت داده بودند. پدرش در جوانی درگذشت و از آن پس نزد عمه‏اش زندگی می‏کرد. توسط او به حرمخانه ناصرالدین شاه قاجار (1264 ـ 1313ق) راه یافت و جیران خانم فروغ السلطنه ـ که در آن زمان زن سوگلی شاه بود ـ دختر را به خدمت خود نگاه داشت. پس از مرگ جیران کلیه اموال او به فاطمه سپرده شد. تاج السلطنه، خاطرات تاج السلطنه، به کوشش منصوره اتحایه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، نشر تاریخ ایران، تهران، 1361 ـ 1362، ص 115. او در دربار تصمیم گرفت که با سواد شود. دو تا سه نفر از ملاباجی‏های اندرون مأمور تعلیم و تربیت او شدند. مونس الدوله، خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه، به کوشش سیروس سعدوندیان، انتشارات زرین، تهران 1380، ص 165 و 166. در سفر سلطانیه، شاه او را صیغه کرد (1276 ق) و فاطمه خانم را «انیس الدوله» لقب داد و بعد هم مالیات شهر کاشان و دهات آن را به انیس‏الدوله واگذار کرد. مونس الدوله، همان، ص 165 و 166. و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آداب‏دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه‏ای شاه به دست آورد. حتی شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت. اعتماد السلطنه: روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، به کوشش فرخ سرآمد، نوین، تهران، 1470، ص 115. و رجبی، محمد حسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‏گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، 1374، ص 24. می‏توان ادعا کرد که تقریباً همه نویسنده‏ها او را از نظر اخلاقی زنی استثنائی دانسته‏اند بطوری که تاج‏السلطنه درباره او می‏نویسد:به قدری این زن عاقله [و] با اخلاق بود که با وجود نداشتن صورت خوبی، برای سیرت خوب، او زن اول محترم بود. در این تاریخ که من مذاکره می‏کنم، او تقریباً سی‏ساله، قدی متوسط، خیلی ساده، آرام، باوقار، سبزه، با صورت معمولی بلکه یک قدری هم زشت، لیکن خیلی با اقتدار. تمام زن‏های سفرای خارجه به منزل او پذیرفته شده، در اعیاد و مواقع رسمی به حضور می‏رفتند. و این خانم بزرگ محترم اولاد نداشت، و مرا برای خود اولاد خطاب کرده، مهر مخصوص نسبت به من داشت. و همین قسم، جمیع خانواده‏های محترم و نجیب و زن‏های وزرا و امرا به منزل او پذیرفته می‏شدند. و تمام عرایض اغلب به توسط او انجام گرفته در حضور سلطان عرض و قبول می‏شد. تاج السلطنه، همان، ص 25. دکتر فووریه (Dr Feuvrier) در وقایع هفتم تا دوازدهم ربیع‏الثانی که همراه ناصرالدین شاه به قصر دوشان تپه رفته است می‏نویسد: می‏گویند زنی خیرخواه و زیرک است، بهرحال در لطف و خوش صحبتی او حرفی نمی‏رود و همه وقت تبسم و خوش احوال است.» سه سال در دربار ایران، پیشین، ص 155. فعالیت‏های سیاسی، اجتماعی‏ در آن دوره که زن با سواد کمتر پیدا می‏شد، انیس الدوله زنی بود که صرفنظر از زیبایی، انشاء روان و سلیس او را کمتر کسی داشت و روی هم رفته جمال و کمال انیس‏الدوله باعث چنان سربلندی و امتیاز او نسبت به سایر زنان ناصرالدین شاه بود که به مقام بلند ملکه کشور رسید. یک نفر وزیر به کارهای او رسیدگی می‏کرد و شگفت این‏که یک منشی زن داشت و این در تاریخ ملل فرنگ نیز تا کنون بی‏سابقه است که ملکه کشوری منشی زن داشته باشد. هوش سرشار و بصیرت بی‏نظیری که از یک زن انتظار نمی‏رفت، سبب شد که انیس‏الدوله در سراسر کشور مقام والای ملکه را احراز کند و برای خود جداگانه درباری داشته و سفرای کبار و ممالک بیگانه وقتی به ملاقات شاه می‏رفتند، در دفتر این ملکه نیز نام خود را ثبت می‏کردند و حتی هدایای نفیس و نشان‏های قیمتی از جانب سلاطین بیگانه به عنوان «انیس‏الدوله ـ ملکه ایران» به دربار قاجار می‏رسید. تفضلی و معتضد، همان، ص 213. اداره اندرونی شاه‏ از آنجایی که اندرونی تشکیلات عریض و طویلی داشت که رسیدگی به آن‏ها از عهده هرکسی برنمی‏آمد و چه بسا اختلال در امور حرمخانه موجب آبروریزی دربار ایران نزد دول خارجی می‏شد لذا اداره امور حرمخانه شاهی و برقراری حفظ و تعادل بین زنان شاه بر عهده انیس‏الدوله قرار داشت. اهمیت مقام انیس‏الدوله در اندرونی از گفته‏های اعتماد السلطنه به‏خوبی آشکار است: «... انیس الدوله ناخوش است... حرم‏خانه شاه منحصر به این زن است،... این‏که من به این زن دعا می‏کنم بیش‏تر برای خاطر شاه است که اگر خدای نکرده این زن بمیرد کلیه وضع حرمخانه به هم می‏خورد.» اعتماد السلطنه، همان، ص 377 ـ 376. حتی وقتی به دنبال تهدید ناصرالدین شاه یکی از زنان حرم به منزل آیت‏اللَّه کنی پناه برد. انیس‏الدوله پیشنهاد کرد که جایی در داخل حرمسرا را به عنوان بست (پناهگاه) قرار دهند بنابراین پای درخت قطوری را به این بهانه که سیدی در آن‏جا دفن است بست اندرونی قرار دادند و ناصرالدین شاه قسم خورد که هر کس قتل هم کرده باشد پای این درخت پناه آورد از تعرض به او خودداری خواهد کرد. تفضلی و معتضد، همان، ص 216 تا 217. در نقش ملکه ایران‏ از آنجایی که در بسیاری از امور سیاسی ملکه‏ها نقش اساسی داشتند بنابراین ملکه می‏توانست بسیار مهم باشد و انیس‏الدوله اولین زن حرمسرای ناصرالدین شاه بود که عنوان ملکه به او صدق می‏کرد و وظایف متعدد ملکه‏ها را به عهده گرفته بود. مونس‏الدوله چگونگی انتصاب وی به سمت ملکه ایران را چنین شرح می‏دهد: «در آن موقع ملکه انگلیس یک گردن بند الماس توسط وزیر مختار انگلیس به تهران فرستاد که به زن سوگلی شاه بدهند. وزیر مختار از صدراعظم پرسید: زن سوگلی شاه کدام یکی است؟ صدر اعظم این سؤال را نزد شاه مطرح کرد و شاه گفت: آن گردن‏بند الماس را برای انیس‏الدوله بیاورند زن وزیر مختار انگلیس با تشریفات پر طول و تفصیل به اندرون شاهی رفت و گردن‏بند ملکه انگلیس را به گردن انیس‏الدوله انداخت. بعد هم به دستور ناصرالدین شاه حاجی طوطی خانم، که همان مادام عباس فرانسوی باشد، یک نامه به زبان فرانسوی از قول انیس‏الدوله برای ملکه انگلیس نوشت و یک کاسه بشقاب خیلی قیمتی فیروزه با چند قالیچه ابریشمی از طرف انیس‏الدوله برای ملکه انگلیس فرستاد». مونس‏الدوله، همان، ص 166 و 167. هم‏چنین وی اولین زن حرمسرای شاهی بود که مفتخر به دریافت نشان حمایت آفتاب شد.. معتضد، خسرو کسری، نیلوفر، سیاست و حرمسرا (زن در عصر قاجار)، انتشارات علمی چاپ اول تهران، 1379، ص 194. قبل از سفر اول به فرنگ ناصرالدین شاه، نشان حمایل آفتاب اختراع شده بود که در فرنگ به ملکه‏ها داده می‏شد. آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم 1364، انتشارات انزلی، ص 365. پذیرایی از زنان سفرای خارجی یکی دیگر از وظایف ایشان پذیرایی از کلیه میهمانان زن خارجی بود. معتضد و کسری، همان، ص 194؛ و آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم، 1364، انتشارات انزلی، ص 365. وی در کلیه تشریفات رسمی درباری و روزهای اعیاد و میلاد شاه به عنوان ملکه ایران از شاهزاده خانم‏ها و بانوان اعیان و اشراف و همسران وزرا و سفرای خارجی پذیرایی می‏کرد. از جمله دوستعلی خان معیرالممالک درباره عید میلاد شاه چنین می‏نویسد: «انیس‏الدوله از بانوان سفرا و دیگر بانوان اروپایی مقیم تهران و همسران وزرا و اعیان و اشراف دعوت می‏کرد و خود حمایل بر سینه و نیم‏تاج بر فرق، غرق در نشان‏هایی که شاهان کشورهای خارجی برایش فرستاده بودند از میهمانان پذیرایی می‏کرد. معیر الممالک، دوستعلی خان، یادداشت‏هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، نشر تاریخ ایران، تهران، 1362، ص 60 و ص 105؛ و تفضلی و معتضد، همان، ص 209 و 210. ایشان حتی وقتی باخبر می‏شد که یکی از سفرای خارجی قصد ترک ایران را دارد برای خداحافظی از زنان همراه دستور ضیافتی به افتخار آن‏ها می‏داد. یکی از این سفرا نقل می‏کند که: هنگامی که در سال من به آمریکا احضار شدم و قرار شد تهران را ترک نمایم انیس‏الدوله خانم و دختر مرا دعوت کرد که در ضیافت کوچکی که به افتخار آن‏ها در اندرون بر پا می‏شود شرکت کنند و همانجا مراسم خداحافظی به عمل آید. س ـ ج ـ و ـ بنجامین، ایران و ایرانیان، (سفرنامه‏ی بنجامین عصر ناصرالدین شاه) سازمان انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1369 ص او گاهی خانم‏های سفرای خارجی را به حضور می‏پذیرفت. برای آنان مجالس مهمانی ترتیب می‏داد و با آن‏ها به وسیله مترجم به مذاکره می‏نشست. تفضلی و معتضد، همان، ص 230. «انیس الدوله مهمانان زن خارجی را به مجالس تعزیه می‏برد و شخصاً داستان تعزیه را برایشان شرح می‏داد». سرنا، همان، ص 205. مشاور دائمی ناصرالدین شاه کارلا سرنا در این باره می‏گوید: «ناصرالدین شاه برای اقدام به هر کاری علاوه بر منجم مخصوص با زن سوگلی خود (انیس الدوله) نیز که در وجودش به برخورداری از نوعی پیشگویی است، مشورت می‏کند.» سرنا، کالا، آدم‏ها و آیین‏ها در ایران، سفرنامه مادام کارلا سرنا، انتشارات زوار، تهران، 1362 ص 90. او در بسیاری از امور و مسائل مملکتی مورد مشورت شاه واقع می‏شده است. و چون به اخلاق و روحیه شاه آشنایی کامل داشته و بسیار موقع‏شناس بوده است، غالباً هرچه به شاه پیشنهاد می‏کرده انجام می‏شده است. دلجویی از سران لشکری و کشوری یکی دیگر از کارهای انیس‏الدوله رسیدگی به سران لشکری و کشوری بود سردار ظفر بختیاری در این خصوص می‏گوید: چون [انیس الدوله‏] از دور سوار بختیاری می‏دید می‏فرستاد از من و سایر خوانین احوالپرسی می‏کرد...» ظفر بختیاری، خسروبن حسینقلی، یادداشت‏ها و خاطرات سردار ظفر بختیاری، به کوشش س. وحیدنیا، فرهنگسرا، تهران، 1362، ص 268. یکی دیگر از ابتکارات انیس‏الدوله این بود که دستور داده بود که دور دامن او تصویر سربازان تفنگ به دوش قلابدوزی و گلدوزی کنند و وقتی شاه از او سؤال کرد که چرا تصویر سربازان را روی لباس خود کشیده است جواد داد: «قربانت گردم! این‏ها با تفنگی که در دست دارند، ناموس قبله عالم را نگهبانی می‏کنند!» مونس‏الدوله، همان، ص 168 و 169. و با این کار خواسته بود که اهمیت سرباز در مملکت را یادآور شود. توجه و پناه دادن به رعیت در زمان ناصرالدین شاه رسم بود که هرکس که حکام ایالت با دادن پیش‏کشی بیشتری به حکومت منطقه‏ای منصوب می‏شدند و حاکم جدید هم تلاش می‏کرد تا چند برابر آن مبلغ را از مردم وصول کند. بنابراین هرچه مدت حکومت افراد کم می‏شد ظلم به مردم افزایش می‏یافت در همین راستا نامه تاریخی انیس‏الدوله به ناصرالدین شاه دیدنی است خصوصاً که او تاکید خاصی بر رعیت و لزوم حفظ رعیت دارد: قربان خاک پای مبارک گردم، جواب عریضه نواب رکن‏الدوله را مرحمت نفرموده‏اید، آدمش طلب می‏کند. دستخط و عریضه مزین التفات فرمایید. باری شنیدم که حکومت شیراز را باز تغییر داده‏اید، و اللَّه خیلی تعجب است. بیچاره رکن‏الدوله هفت ماه است نرفته، با آن همه خسارت، اگر برای پیشکشی است از خود شاهزاده بگیرید. این‏طورها پدر رعیت بیچاره در می‏آید، رعیت این‏طور تمام می‏شود. حاکم از خودش نمی‏دهد. دور از مروت است، از همه جهت بیچاره‏ها تمام شده‏اند، عریضه را به دست کسی ندهید محرمانه ملاحظه فرموده پس بدهید خواجه بیاورید مهدی قلی هدایت (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات، توشه‏ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‏ای از دوره زندگی من، انتشارات زوار، تهران 1375 ص 65. مونس‏الدوله، همان، ص 167 و 168. یا وقتی که ناصر الدین شاه مبتلا به تب و نوبه شد و هر کدام از زنان حرم برای تملق یک‏جور نذر و نیاز کرده بودند... بعد از همه [زن‏ها] انیس‏الدوله به حضور رفت و گفت: «قربانت گردم! من برای قبله عالم صد هزار دعای گوی یک ساله فراهم کردم» ناصرالدین شاه پرسید: «چطور؟» انیس‏الدوله حاضر جواب گفت: «مگر نه این‏که مالیات کاشان و دهات و اطراف آن را برای خرج آشپزخانه من مرحمت کرده‏اید؟» ناصرالدین شاه گفت: همین‏طور است» انیس‏الدوله گفت: «همان ساعتی که تب قبله عالم قطع شد، من به حاکم کاشان نوشتم که مالیات یک ساله کاشان و دهات کاشان را برای سلامتی قبله عالم بخشیدم تا همه مردم آن‏جا دعاگو باشند.» مونس الدوله، همان، ص 169. دخالت در عزل و نصب‏ها انیس‏الدوله در شخص شاه نفوذ زیاد داشت به طوری که گاهی حتی برادران شاه نیز در مشکلات به انیس‏الدوله متوسل می‏شدند. مثلاً زمانی ناصرالدین شاه برادر خود «محمد تقی میرزا رکن‏الدوله» را والی فارس کرد. هنوز رکن الدوله عرق‏اش خشک نشده که یک نفر دیگر پنجاه هزار تومان پیشکشی داد و مقرر شد که او به جای رکن‏الدوله والی فارس بشود. رکن‏الدوله تا این خبر را شنید، شرحی به انیس‏الدوله نوشت. و با توصیه و اعمال نفوذ انیس الدوله، نظام السلطنه مافی از حکومت فارس معزول و رکن‏الدوله به جای وی منصوب می‏گردد (1311 ه ق). نظام السلطنه مافی، جندق و قومس در اواخر قاجار، جلد اول، ص 193؛ و حاج مهدی قلی هدایت (مخبر السلطنه)، خاطرات و خطرات، توشه‏ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‏ای از دوره زندگی من، انتشارات زوار، تهران 1375 ص 65. و دلریش، بشری، زن در دوره قاجار، موسسه انتشارات سوره، چاپ اول 1375 ص 218 و 219. برخورد با ملیجک یکی از عزیز کرده‏های ناصرالدین شاه ملیجک دوم بود که با آن خرج‏های گزافی که برای او می‏کردند هزینه‏ی زیادی نیز بر بیت‏المال تحمیل می‏کرد انیس‏الدوله بسیار از این عمل شاه ناخشنود بود و در مواردی که موقعیت اجازه می‏داد به شاه یادآور می‏شد که به چه جهت این پسره را آن‏قدر لوس بار می‏آورد چنان‏چه در یک مورد در «سر شام انیس‏الدوله به شاه متغیر شده بود که پسر، ملیجک مثل گُه چه است که هر شب در سر میز شام حاضر می‏کنی؟ شاه بر آشفته بود و همان شب بچه را از اندرون بیرون کردند و به خانه آوردند. اعتمادالسلطنه، پیشین، ص 217، یادداشت روز 11 ذی الحجه 1298 ه ق. فعالیت‏های سیاسی ـ مذهبی انیس‏الدوله‏ اطاعت از مرجعیت در واقعه تنباکو و رهبری مبارزه در داخل دربار: یکی از برگ‏های زرین زندگی انیس‏الدوله نقش او در واقعه تنباکو می‏باشد. این بانو همانند آسیه (همسر فرعون مصر) با وجود انواع زرق و برق و داخل دربار نه تنها در آن‏ها ذوب نشد بلکه با تدبیر و درایت خاص خود نهضت را در داخل قصر پی‏گیری کرد و ناصرالدین شاه به یک‏بار دید که فرمان جهاد میرزای شیرازی تا لایه‏های زیرین قصر او نفوذ کرده است. وقتی شاه به انیس‏الدوله، وارد شد، در حالی که کلفت‏های انیس‏الدوله، ناظر به عمل خدمتکاران بودند. شاه از انیس‏الدوله پرسید: «خانم! چرا قلیان‏ها را از هم جدا و جمع می‏کنند؟» جواب داد: «برای آن‏که قلیان حرام شده» ناصرالدین شاه روی در هم کشیده و با تغیر گفت: «که حرام کرده؟!» انیس الدوله «با همان حال» گفت: «همان کس که مرا به تو حلال کرده». شاه هیچ نگفت و برگشت و برای آن‏که مبادا به احترامش لطمه وارد آید، بعد از آن به هیچ یک از نوکران خود دستور نمی‏داد قلیان بیاورند و در تمام دربار قلیان‏ها را جمع کردند.**تیموری، ابراهیم، اولین مقاومت منفی در ایران، تهران، جیبی، 1361، ص 107 و 108؛ و نجفی، موسی، تاریخ تحولات سیاسی ایران بررسی مولفه‏های دین ـ مدنیت و تکوین دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، ص 204 و 205؛ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‏گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، 1374، ص 24 کدی، نیکی. آر، ایران در دوران قاجار و بر آمدن رضاخان، ترجمه مهدی حقیقت خواه، انتشارات ققنوس، چاپ اول شمشاد، 1381، ص 86 ؛ و کسری، همان، ص 204. همان‏طور که در عبارت فوق ذکر شده هدایت مبارزه توسط انیس‏الدوله طوری بود که شاه را منفعل ساخت طوری که حتی دیگر جرأت نداشت از خادمین خودش طلب قلیان کند. و نیز یکی از صدر اعظم‏های غربگرای دوره ناصرالدین شاه حسین خان سپهسلار بود و هم او بود که ناصرالدین شاه را دو سفر به اروپا برد و قزاق‏های روسی را به ایران آورد و امتیاز شیلات را به روس‏ها واگذار کرد بزرگ‏ترین خیانت او، اعطای امتیاز رویتر به انگلیسی‏ها بود که البته با مخالفت روحانیت و علما مواجه شد که مجتهد آن زمان مرحوم آیت اللَّه حاج ملاعلی کنی و آیت اللَّه سید صالح عرب قرارداد را منتفی و حرام اعلام کردند. مرحوم حاج ملا علی کنی در نامه‏ای به ناصرالدین شاه درباره‏ی این قرار داد و نیز خطر فراماسونری خطاب و عتاب جالبی دارد و ایشان خواستار لغو قرارداد و عزل صدراعظم شد. نجفی، موسی، تاریخ تمدن تحولات سیاسی ایران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، تهران، 1381، ص 133 ـ 135. انیس‏الدوله نیز همگام و هم‏صدا با مجتهد وقت تهران و سایر علما به مخالفت با این قرار داد و صدراعظم برخاست و موجبات عزل حسین خان سپهسالار را فراهم ساخت. چنان‏چه اعتماد السلطنه و مادام کارلاسرنا معتقدند که:... یکی از عاملان اصلی برکناری میرزا حسین خان سپهسالار، انیس‏الدوله همسر ناصرالدین شاه بوده است. اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدر التواریخ، ص 269. بنابراین انیس‏الدوله با همکاری معتمد الدوله فرهاد میرزا (عموی شاه) که سمت نیابت را در غیاب شاه داشت و مستوفی الممالک، میرزا سعید خان انصاری مؤتمن الملکت و فیروز میرزا نصرت الدوله از سردستگان مخالفان سپهسالار بودند. ر.ک: کتاب «ایران و برخورد با استعمارگران» از آغاز قاجاریه تا مشروطیت، نگارش دکتر سید تقی نصر، از انتشارات شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، بهار 1363، ص 262؛ و تفضلی و معتضد، همان، ص 207. توانست در به ثمر رساندن حکم آیت اللَّه کنی نقش اصلی را ایفا کند. کمک به فقرا سابقاً گفته شد که چگونه مالیات کاشان و حومه آن را به رعیت آن حوالی بخشیده بود او همواره از درماندگان دستگیری می‏کرد و به واسطه بذل و بخشش غالباً تنگدست و مقروض می‏زیست ایشان ضمن یک نامه‏ای به ناصرالدین شاه می‏نویسد... اما یک هزار تومان کمینه را چرا ضبط فرموده‏اید، الحال نهایت دست‏تنگی را دارم، ضرض است، سر زمستان است. مخارج لازمه جای خود دارد. ارباب طلب هم تنخواه طلبشان می‏خواهند. استدعا دارم به جناب مشیرالدوله بفرمایید یک هزار تومان کمینه را بده و جزو ضبط شده‏ها نباشد دیگر به هر نحوی صلاح بدانید تنخواه را امروز به کمینه برساند. لازم است. از مجله انجمن تاریخ شماره ج 4، ص 32 تا 34 نقل از «تفضلی و معتضد، همان، ص 233. ایشان علاوه بر این‏که از مال خودش بذل و بخشش می‏کرد در هر فرصتی که بدست می‏آورد سعی داشت این عمل را ترک نکند برای همین، رسم ناصرالدین شاه این بود که هر روز صبح حمام می‏رفت و لباس‏های زیر خودش را عوض می‏کرد. انیس‏الدوله هر روز یک دست لباس زیر نو برای شاه می‏فرستاد و آن لباس زیر دیروزی را به سادات فقیر می‏داد.**مونس‏الدوله، همان، ص 166. تقدیم هدایا و وقف آن‏ها برای آستان مقدسه او به اهل بیت ارادت داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به شرح زیر به آستانه‏های مقدسه بخشید: تاج الماس به روضه امیر المومنین(ع)، ضریح نقره‏ای برای شهدای کربلا(ع)، پرده‏ای مروارید نشان برای آستان امام رضا(ع)، تعمیر در نقره‏ای طلاکوب مسجد گوهر شاد، وقف ده باب مغازه برای روضه خوانی امام رضا(ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصرآباد لواسان و چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ التواریخ، جلد حضرت صدیقه طاهره(س). هم‏چنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینة العباد، اثر شیخ زین العابدین مازندرانی حائری که در سال 1313 ق در کلکته چاپ شده بود، در همان سال در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین به چاپ رسید. رجبی، محمد حسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، 1374، ص وقف پیش سری که صاحب دیوان قاب انداخته بالای سر مبارک حضرت رضا(ع) نصب نموده است. تعمیر در نقره، طلاکوب مسجد گوهرشاد مشهد. تفضلی و معتضد، همان، ص 218. اهدای نیمتاج جواهر نشان گرانبهایی که ناصرالدین شاه به او هدیه داده بود به حرم مطهر حضرت رضا(ع). تفضلی و معتضد، همان ص 219. دروازه میانه مسجد گوهرشاد از موقوفات انیس الدوله است که از هر جانبی هفت گره اوراق طلا کوبیده‏اند و در جبین دروازه فراز اوراق مذبور نگاشته‏اند: سدید السلطنه مینابی بندرعباسی، محمد علی خان، سفرنامه سدید السلطنه، تصیحیح و تحشیه احمد اقتداری، انتشارات بهنشر، تهران 1362، ص 217. به عهد خسرو جم جاه غازی‏ شهنشه ناصرالدین شاه قاجار انیس‏الدوله خاتون خواتین‏ ز سیم و زر بهشت این در بر این دار سپس مینا پی تاریخ او گفت‏ بود این پاک در عرش دادار برگزاری مراسم روضه و تعزیه معمولاً زنان در حرم در داخل خانه‏های خود مراسم روضه خوانی برگزار می‏کردند اما انیس‏الدوله و شکوه‏الدوله تکیه مخصوصی داشتند که رونق به سزایی داشت ر.ک: آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم 1364، انتشارات انزلی، ص 415. مادام کارلا سرنا درباره چگونگی شرکت انیس‏الدوله در مراسم تعزیه می‏گوید: که انیس‏الدوله علی‏رغم این‏که ملکه ایران بود و جایگاه رفیعی داشت در عزاداری امام حسین بسیار «ناله و ضجه می‏کرد» و به یاد مصائب شخصیت‏های مقدس مذهبی خویش اشک می‏ریختند. سرنا، همان، ص 205. مسافرت به اروپا یکی از وقایع جالب زندگی انیس‏الدوله مسافرت ایشان به فرنگ به همراه ناصرالدین شاه می‏باشد. آن‏چه که به لحاظ تاریخی مسلم است این است که انیس‏الدوله در مسافرت اول فرنگ تا مسکو رفته و از مسکو به ایران بازگشته است. اما این‏که چرا رفته و چرا برگشته اختلاف است. و حرف‏های زیادی در این که چرا از نیمه راه بازگشتند گفته شده است مونس‏الدوله علت این امر را فتوای علما مبنی بر حرمت سفر زن مسلمان به فرنگ دانسته است. مونس‏الدوله، همان، ص 120 و 168. در حالی که بعضی‏های دیگر آن را نتیجه تصمیم خود ناصرالدین شاه می‏داند که بدین ترتیب از شر زنانش خلاص شده و با پول ملت بتواند آزادانه از زنان فرنگی استفاده کنند فوریه، ژوانس، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال، علمی، تهران 1325، ص 148. واقعیت این است که وقتی ناصرالدین شاه به اروپا می‏رفته، چون سفر او یک سفر رسمی بوده، لذا خواستند که ملکه را نیز با خود برده باشند و همانطور که قبلاً ذکر شده در تمام دوران حکومت ناصرالدین شاه تنها انیس‏الدوله عنوان ملکه ایران را انتخاب کرده بود. لذا طبیعی بود که تنها او را به همراه خود ببرد. اما این‏که چرا او را از نیمه راه برگرداند به نظر می‏رسد که نظر چارلز جیمز ویلس به حقیقت نزدیک‏تر باشد ایشان نقل کرده که: مشارالیها [انیس‏الدوله‏] قریب ده سال است که در سلک نسوان عقدی اعلی حضرت شاه برآمده است. در اولین مسافرت اعلی‏حضرت شاه به اروپا این خانم محترم تا به مسکو همراهی نمودند ولی چون تمام طبقات روس مایل شدند که به هر وسیله‏ای که هست او را ببینند لهذا شاه مشارالیها را از همان نقطه به تهران مراجعت دادند. تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ص 51. تلاش در حفظ اقتدار کشور در قبال بیگانگان همانطور که سابقاً گفته شد یکی از کارهای مهم انیس‏الدوله این بود که نزد زنان سفرای خارجی اقتدار کشور را به نمایش گذارد که در این راستا مجالس مهمانی برای زنان سفرا ترتیب می‏داد و سعی می‏کرد با پوشیدن انواع مدال‏ها و جواهرات ملی ثروت و اقتدار ملی را به رخ بیگانگان بکشد حتی گاهی بعضی از آن‏ها را به مجالس تعزیه دعوت می‏کرد و نوع نمایش‏های ملی مذهبی را نشانشان می‏داد تا آنقدر به تئاترهای خود نبالند و بدانند که مللی که شاید آن‏ها را ضعیف و عقب مانده می‏پنداشتند، دارای چه تمدن عمیق و ریشه داری هستند. یکی دیگر از کارهای مهم انیس‏الدوله این بود که سعی می‏کرد به هر نحوی شده از رجوع افراد به سفارت‏های بیگانه جلوگیری کند به عنوان مثال در یک مورد ایشان به دشمن ناصرالدین شاه پناه داده بود و وقتی با اعتراض ناصرالدین شاه مواجه شد، عرض کرد: «کسی که مورد غضب شاه باشد، من خودم از شاه به او دشمن‏ترم، ولی دیدم اگر من او را پناه ندهم، به یکی از سفارت‏خانه‏های روس یا انگلیس پناه خواهد برد و آن‏جا تحصن خواهد جست و یقین داشتم که در این صورت، خشم اعلی‏حضرت چندین برابر خواهد گشت و آن وقت کاری هم نمی‏شد کرد و این از همه بدتر بود. تفضلی و معتضد، همان ص 215.
بازگشت