چکیده

تاریخ کشور ما مالامال از افرادی است که از طبقات پایین جامعه برخاسته و با توجه به هوش خدادادی و درک اولویت‏های کشور و دردهای مردم، انسان‏های موثری در تاریخ کشور شدند. البته روشن است که انسان‏های مؤثر در سرنوشت کشور تنها اختصاص به مردان نداشته بلکه بودند زنانی که مستقیم یا غیر مستقیم در تاریخ کشور نقش اساسی را ایفا می‏کردند. یکی از زنان تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران انیس‏الدوله می‏باشد. اگرچه درباره انیس‏الدوله و زندگی خصوصی او مطالب فراوانی منتشر شده است امّا درباره فعالیت‏های سیاسی و اجتماعی وی نوشته مستقلی نشر نیافته است. این مقاله سعی دارد. گامی هرچند کوچک در این راه بردارد.

متن

تاریخ کشور ما مالامال از افرادی است که از طبقات پایین جامعه برخاسته و با توجه به هوش خدادادی و درک اولویت‏های کشور و دردهای مردم، انسان‏های موثری در تاریخ کشور شدند. البته روشن است که انسان‏های مؤثر در سرنوشت کشور تنها اختصاص به مردان نداشته بلکه بودند زنانی که مستقیم یا غیر مستقیم در تاریخ کشور نقش اساسی را ایفا می‏کردند. یکی از زنان تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران انیس‏الدوله می‏باشد. اگرچه درباره انیس‏الدوله و زندگی خصوصی او مطالب فراوانی منتشر شده است امّا درباره فعالیت‏های سیاسی و اجتماعی وی نوشته مستقلی نشر نیافته است. این مقاله سعی دارد. گامی هرچند کوچک در این راه بردارد. خلاصه‏ای از زندگینامه‏ نام اصلی او فاطمه است. وی دختر نور محمد، از گرجیانی بود که در زمان صفویه، اجدادش را از گرجستان کوچانده و در مازندران سکونت داده بودند. پدرش در جوانی درگذشت و از آن پس نزد عمه‏اش زندگی می‏کرد. توسط او به حرمخانه ناصرالدین شاه قاجار (1264 ـ 1313ق) راه یافت و جیران خانم فروغ السلطنه ـ که در آن زمان زن سوگلی شاه بود ـ دختر را به خدمت خود نگاه داشت. پس از مرگ جیران کلیه اموال او به فاطمه سپرده شد. تاج السلطنه، خاطرات تاج السلطنه، به کوشش منصوره اتحایه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، نشر تاریخ ایران، تهران، 1361 ـ 1362، ص 115. او در دربار تصمیم گرفت که با سواد شود. دو تا سه نفر از ملاباجی‏های اندرون مأمور تعلیم و تربیت او شدند. مونس الدوله، خاطرات مونس الدوله ندیمه حرمسرای ناصرالدین شاه، به کوشش سیروس سعدوندیان، انتشارات زرین، تهران 1380، ص 165 و 166. در سفر سلطانیه، شاه او را صیغه کرد (1276 ق) و فاطمه خانم را «انیس الدوله» لقب داد و بعد هم مالیات شهر کاشان و دهات آن را به انیس‏الدوله واگذار کرد. مونس الدوله، همان، ص 165 و 166. و به دلیل لیاقت، کفایت، کاردانی و آداب‏دانی به تدریج مورد توجه و علاقه شاه قرار گرفت و مقام و منزلت ممتازی در میان زنان عقدی و صیغه‏ای شاه به دست آورد. حتی شاه چند بار خواست او را به عقد دائم خود درآورد ولی او نپذیرفت. اعتماد السلطنه: روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، به کوشش فرخ سرآمد، نوین، تهران، 1470، ص 115. و رجبی، محمد حسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‏گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، 1374، ص 24. می‏توان ادعا کرد که تقریباً همه نویسنده‏ها او را از نظر اخلاقی زنی استثنائی دانسته‏اند بطوری که تاج‏السلطنه درباره او می‏نویسد:به قدری این زن عاقله [و] با اخلاق بود که با وجود نداشتن صورت خوبی، برای سیرت خوب، او زن اول محترم بود. در این تاریخ که من مذاکره می‏کنم، او تقریباً سی‏ساله، قدی متوسط، خیلی ساده، آرام، باوقار، سبزه، با صورت معمولی بلکه یک قدری هم زشت، لیکن خیلی با اقتدار. تمام زن‏های سفرای خارجه به منزل او پذیرفته شده، در اعیاد و مواقع رسمی به حضور می‏رفتند. و این خانم بزرگ محترم اولاد نداشت، و مرا برای خود اولاد خطاب کرده، مهر مخصوص نسبت به من داشت. و همین قسم، جمیع خانواده‏های محترم و نجیب و زن‏های وزرا و امرا به منزل او پذیرفته می‏شدند. و تمام عرایض اغلب به توسط او انجام گرفته در حضور سلطان عرض و قبول می‏شد. تاج السلطنه، همان، ص 25. دکتر فووریه (Dr Feuvrier) در وقایع هفتم تا دوازدهم ربیع‏الثانی که همراه ناصرالدین شاه به قصر دوشان تپه رفته است می‏نویسد: می‏گویند زنی خیرخواه و زیرک است، بهرحال در لطف و خوش صحبتی او حرفی نمی‏رود و همه وقت تبسم و خوش احوال است.» سه سال در دربار ایران، پیشین، ص 155. فعالیت‏های سیاسی، اجتماعی‏ در آن دوره که زن با سواد کمتر پیدا می‏شد، انیس الدوله زنی بود که صرفنظر از زیبایی، انشاء روان و سلیس او را کمتر کسی داشت و روی هم رفته جمال و کمال انیس‏الدوله باعث چنان سربلندی و امتیاز او نسبت به سایر زنان ناصرالدین شاه بود که به مقام بلند ملکه کشور رسید. یک نفر وزیر به کارهای او رسیدگی می‏کرد و شگفت این‏که یک منشی زن داشت و این در تاریخ ملل فرنگ نیز تا کنون بی‏سابقه است که ملکه کشوری منشی زن داشته باشد. هوش سرشار و بصیرت بی‏نظیری که از یک زن انتظار نمی‏رفت، سبب شد که انیس‏الدوله در سراسر کشور مقام والای ملکه را احراز کند و برای خود جداگانه درباری داشته و سفرای کبار و ممالک بیگانه وقتی به ملاقات شاه می‏رفتند، در دفتر این ملکه نیز نام خود را ثبت می‏کردند و حتی هدایای نفیس و نشان‏های قیمتی از جانب سلاطین بیگانه به عنوان «انیس‏الدوله ـ ملکه ایران» به دربار قاجار می‏رسید. تفضلی و معتضد، همان، ص 213. اداره اندرونی شاه‏ از آنجایی که اندرونی تشکیلات عریض و طویلی داشت که رسیدگی به آن‏ها از عهده هرکسی برنمی‏آمد و چه بسا اختلال در امور حرمخانه موجب آبروریزی دربار ایران نزد دول خارجی می‏شد لذا اداره امور حرمخانه شاهی و برقراری حفظ و تعادل بین زنان شاه بر عهده انیس‏الدوله قرار داشت. اهمیت مقام انیس‏الدوله در اندرونی از گفته‏های اعتماد السلطنه به‏خوبی آشکار است: «... انیس الدوله ناخوش است... حرم‏خانه شاه منحصر به این زن است،... این‏که من به این زن دعا می‏کنم بیش‏تر برای خاطر شاه است که اگر خدای نکرده این زن بمیرد کلیه وضع حرمخانه به هم می‏خورد.» اعتماد السلطنه، همان، ص 377 ـ 376. حتی وقتی به دنبال تهدید ناصرالدین شاه یکی از زنان حرم به منزل آیت‏اللَّه کنی پناه برد. انیس‏الدوله پیشنهاد کرد که جایی در داخل حرمسرا را به عنوان بست (پناهگاه) قرار دهند بنابراین پای درخت قطوری را به این بهانه که سیدی در آن‏جا دفن است بست اندرونی قرار دادند و ناصرالدین شاه قسم خورد که هر کس قتل هم کرده باشد پای این درخت پناه آورد از تعرض به او خودداری خواهد کرد. تفضلی و معتضد، همان، ص 216 تا 217. در نقش ملکه ایران‏ از آنجایی که در بسیاری از امور سیاسی ملکه‏ها نقش اساسی داشتند بنابراین ملکه می‏توانست بسیار مهم باشد و انیس‏الدوله اولین زن حرمسرای ناصرالدین شاه بود که عنوان ملکه به او صدق می‏کرد و وظایف متعدد ملکه‏ها را به عهده گرفته بود. مونس‏الدوله چگونگی انتصاب وی به سمت ملکه ایران را چنین شرح می‏دهد: «در آن موقع ملکه انگلیس یک گردن بند الماس توسط وزیر مختار انگلیس به تهران فرستاد که به زن سوگلی شاه بدهند. وزیر مختار از صدراعظم پرسید: زن سوگلی شاه کدام یکی است؟ صدر اعظم این سؤال را نزد شاه مطرح کرد و شاه گفت: آن گردن‏بند الماس را برای انیس‏الدوله بیاورند زن وزیر مختار انگلیس با تشریفات پر طول و تفصیل به اندرون شاهی رفت و گردن‏بند ملکه انگلیس را به گردن انیس‏الدوله انداخت. بعد هم به دستور ناصرالدین شاه حاجی طوطی خانم، که همان مادام عباس فرانسوی باشد، یک نامه به زبان فرانسوی از قول انیس‏الدوله برای ملکه انگلیس نوشت و یک کاسه بشقاب خیلی قیمتی فیروزه با چند قالیچه ابریشمی از طرف انیس‏الدوله برای ملکه انگلیس فرستاد». مونس‏الدوله، همان، ص 166 و 167. هم‏چنین وی اولین زن حرمسرای شاهی بود که مفتخر به دریافت نشان حمایت آفتاب شد.. معتضد، خسرو کسری، نیلوفر، سیاست و حرمسرا (زن در عصر قاجار)، انتشارات علمی چاپ اول تهران، 1379، ص 194. قبل از سفر اول به فرنگ ناصرالدین شاه، نشان حمایل آفتاب اختراع شده بود که در فرنگ به ملکه‏ها داده می‏شد. آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم 1364، انتشارات انزلی، ص 365. پذیرایی از زنان سفرای خارجی یکی دیگر از وظایف ایشان پذیرایی از کلیه میهمانان زن خارجی بود. معتضد و کسری، همان، ص 194؛ و آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم، 1364، انتشارات انزلی، ص 365. وی در کلیه تشریفات رسمی درباری و روزهای اعیاد و میلاد شاه به عنوان ملکه ایران از شاهزاده خانم‏ها و بانوان اعیان و اشراف و همسران وزرا و سفرای خارجی پذیرایی می‏کرد. از جمله دوستعلی خان معیرالممالک درباره عید میلاد شاه چنین می‏نویسد: «انیس‏الدوله از بانوان سفرا و دیگر بانوان اروپایی مقیم تهران و همسران وزرا و اعیان و اشراف دعوت می‏کرد و خود حمایل بر سینه و نیم‏تاج بر فرق، غرق در نشان‏هایی که شاهان کشورهای خارجی برایش فرستاده بودند از میهمانان پذیرایی می‏کرد. معیر الممالک، دوستعلی خان، یادداشت‏هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، نشر تاریخ ایران، تهران، 1362، ص 60 و ص 105؛ و تفضلی و معتضد، همان، ص 209 و 210. ایشان حتی وقتی باخبر می‏شد که یکی از سفرای خارجی قصد ترک ایران را دارد برای خداحافظی از زنان همراه دستور ضیافتی به افتخار آن‏ها می‏داد. یکی از این سفرا نقل می‏کند که: هنگامی که در سال من به آمریکا احضار شدم و قرار شد تهران را ترک نمایم انیس‏الدوله خانم و دختر مرا دعوت کرد که در ضیافت کوچکی که به افتخار آن‏ها در اندرون بر پا می‏شود شرکت کنند و همانجا مراسم خداحافظی به عمل آید. س ـ ج ـ و ـ بنجامین، ایران و ایرانیان، (سفرنامه‏ی بنجامین عصر ناصرالدین شاه) سازمان انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1369 ص او گاهی خانم‏های سفرای خارجی را به حضور می‏پذیرفت. برای آنان مجالس مهمانی ترتیب می‏داد و با آن‏ها به وسیله مترجم به مذاکره می‏نشست. تفضلی و معتضد، همان، ص 230. «انیس الدوله مهمانان زن خارجی را به مجالس تعزیه می‏برد و شخصاً داستان تعزیه را برایشان شرح می‏داد». سرنا، همان، ص 205. مشاور دائمی ناصرالدین شاه کارلا سرنا در این باره می‏گوید: «ناصرالدین شاه برای اقدام به هر کاری علاوه بر منجم مخصوص با زن سوگلی خود (انیس الدوله) نیز که در وجودش به برخورداری از نوعی پیشگویی است، مشورت می‏کند.» سرنا، کالا، آدم‏ها و آیین‏ها در ایران، سفرنامه مادام کارلا سرنا، انتشارات زوار، تهران، 1362 ص 90. او در بسیاری از امور و مسائل مملکتی مورد مشورت شاه واقع می‏شده است. و چون به اخلاق و روحیه شاه آشنایی کامل داشته و بسیار موقع‏شناس بوده است، غالباً هرچه به شاه پیشنهاد می‏کرده انجام می‏شده است. دلجویی از سران لشکری و کشوری یکی دیگر از کارهای انیس‏الدوله رسیدگی به سران لشکری و کشوری بود سردار ظفر بختیاری در این خصوص می‏گوید: چون [انیس الدوله‏] از دور سوار بختیاری می‏دید می‏فرستاد از من و سایر خوانین احوالپرسی می‏کرد...» ظفر بختیاری، خسروبن حسینقلی، یادداشت‏ها و خاطرات سردار ظفر بختیاری، به کوشش س. وحیدنیا، فرهنگسرا، تهران، 1362، ص 268. یکی دیگر از ابتکارات انیس‏الدوله این بود که دستور داده بود که دور دامن او تصویر سربازان تفنگ به دوش قلابدوزی و گلدوزی کنند و وقتی شاه از او سؤال کرد که چرا تصویر سربازان را روی لباس خود کشیده است جواد داد: «قربانت گردم! این‏ها با تفنگی که در دست دارند، ناموس قبله عالم را نگهبانی می‏کنند!» مونس‏الدوله، همان، ص 168 و 169. و با این کار خواسته بود که اهمیت سرباز در مملکت را یادآور شود. توجه و پناه دادن به رعیت در زمان ناصرالدین شاه رسم بود که هرکس که حکام ایالت با دادن پیش‏کشی بیشتری به حکومت منطقه‏ای منصوب می‏شدند و حاکم جدید هم تلاش می‏کرد تا چند برابر آن مبلغ را از مردم وصول کند. بنابراین هرچه مدت حکومت افراد کم می‏شد ظلم به مردم افزایش می‏یافت در همین راستا نامه تاریخی انیس‏الدوله به ناصرالدین شاه دیدنی است خصوصاً که او تاکید خاصی بر رعیت و لزوم حفظ رعیت دارد: قربان خاک پای مبارک گردم، جواب عریضه نواب رکن‏الدوله را مرحمت نفرموده‏اید، آدمش طلب می‏کند. دستخط و عریضه مزین التفات فرمایید. باری شنیدم که حکومت شیراز را باز تغییر داده‏اید، و اللَّه خیلی تعجب است. بیچاره رکن‏الدوله هفت ماه است نرفته، با آن همه خسارت، اگر برای پیشکشی است از خود شاهزاده بگیرید. این‏طورها پدر رعیت بیچاره در می‏آید، رعیت این‏طور تمام می‏شود. حاکم از خودش نمی‏دهد. دور از مروت است، از همه جهت بیچاره‏ها تمام شده‏اند، عریضه را به دست کسی ندهید محرمانه ملاحظه فرموده پس بدهید خواجه بیاورید مهدی قلی هدایت (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات، توشه‏ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‏ای از دوره زندگی من، انتشارات زوار، تهران 1375 ص 65. مونس‏الدوله، همان، ص 167 و 168. یا وقتی که ناصر الدین شاه مبتلا به تب و نوبه شد و هر کدام از زنان حرم برای تملق یک‏جور نذر و نیاز کرده بودند... بعد از همه [زن‏ها] انیس‏الدوله به حضور رفت و گفت: «قربانت گردم! من برای قبله عالم صد هزار دعای گوی یک ساله فراهم کردم» ناصرالدین شاه پرسید: «چطور؟» انیس‏الدوله حاضر جواب گفت: «مگر نه این‏که مالیات کاشان و دهات و اطراف آن را برای خرج آشپزخانه من مرحمت کرده‏اید؟» ناصرالدین شاه گفت: همین‏طور است» انیس‏الدوله گفت: «همان ساعتی که تب قبله عالم قطع شد، من به حاکم کاشان نوشتم که مالیات یک ساله کاشان و دهات کاشان را برای سلامتی قبله عالم بخشیدم تا همه مردم آن‏جا دعاگو باشند.» مونس الدوله، همان، ص 169. دخالت در عزل و نصب‏ها انیس‏الدوله در شخص شاه نفوذ زیاد داشت به طوری که گاهی حتی برادران شاه نیز در مشکلات به انیس‏الدوله متوسل می‏شدند. مثلاً زمانی ناصرالدین شاه برادر خود «محمد تقی میرزا رکن‏الدوله» را والی فارس کرد. هنوز رکن الدوله عرق‏اش خشک نشده که یک نفر دیگر پنجاه هزار تومان پیشکشی داد و مقرر شد که او به جای رکن‏الدوله والی فارس بشود. رکن‏الدوله تا این خبر را شنید، شرحی به انیس‏الدوله نوشت. و با توصیه و اعمال نفوذ انیس الدوله، نظام السلطنه مافی از حکومت فارس معزول و رکن‏الدوله به جای وی منصوب می‏گردد (1311 ه ق). نظام السلطنه مافی، جندق و قومس در اواخر قاجار، جلد اول، ص 193؛ و حاج مهدی قلی هدایت (مخبر السلطنه)، خاطرات و خطرات، توشه‏ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‏ای از دوره زندگی من، انتشارات زوار، تهران 1375 ص 65. و دلریش، بشری، زن در دوره قاجار، موسسه انتشارات سوره، چاپ اول 1375 ص 218 و 219. برخورد با ملیجک یکی از عزیز کرده‏های ناصرالدین شاه ملیجک دوم بود که با آن خرج‏های گزافی که برای او می‏کردند هزینه‏ی زیادی نیز بر بیت‏المال تحمیل می‏کرد انیس‏الدوله بسیار از این عمل شاه ناخشنود بود و در مواردی که موقعیت اجازه می‏داد به شاه یادآور می‏شد که به چه جهت این پسره را آن‏قدر لوس بار می‏آورد چنان‏چه در یک مورد در «سر شام انیس‏الدوله به شاه متغیر شده بود که پسر، ملیجک مثل گُه چه است که هر شب در سر میز شام حاضر می‏کنی؟ شاه بر آشفته بود و همان شب بچه را از اندرون بیرون کردند و به خانه آوردند. اعتمادالسلطنه، پیشین، ص 217، یادداشت روز 11 ذی الحجه 1298 ه ق. فعالیت‏های سیاسی ـ مذهبی انیس‏الدوله‏ اطاعت از مرجعیت در واقعه تنباکو و رهبری مبارزه در داخل دربار: یکی از برگ‏های زرین زندگی انیس‏الدوله نقش او در واقعه تنباکو می‏باشد. این بانو همانند آسیه (همسر فرعون مصر) با وجود انواع زرق و برق و داخل دربار نه تنها در آن‏ها ذوب نشد بلکه با تدبیر و درایت خاص خود نهضت را در داخل قصر پی‏گیری کرد و ناصرالدین شاه به یک‏بار دید که فرمان جهاد میرزای شیرازی تا لایه‏های زیرین قصر او نفوذ کرده است. وقتی شاه به انیس‏الدوله، وارد شد، در حالی که کلفت‏های انیس‏الدوله، ناظر به عمل خدمتکاران بودند. شاه از انیس‏الدوله پرسید: «خانم! چرا قلیان‏ها را از هم جدا و جمع می‏کنند؟» جواب داد: «برای آن‏که قلیان حرام شده» ناصرالدین شاه روی در هم کشیده و با تغیر گفت: «که حرام کرده؟!» انیس الدوله «با همان حال» گفت: «همان کس که مرا به تو حلال کرده». شاه هیچ نگفت و برگشت و برای آن‏که مبادا به احترامش لطمه وارد آید، بعد از آن به هیچ یک از نوکران خود دستور نمی‏داد قلیان بیاورند و در تمام دربار قلیان‏ها را جمع کردند.**تیموری، ابراهیم، اولین مقاومت منفی در ایران، تهران، جیبی، 1361، ص 107 و 108؛ و نجفی، موسی، تاریخ تحولات سیاسی ایران بررسی مولفه‏های دین ـ مدنیت و تکوین دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، ص 204 و 205؛ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‏گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، 1374، ص 24 کدی، نیکی. آر، ایران در دوران قاجار و بر آمدن رضاخان، ترجمه مهدی حقیقت خواه، انتشارات ققنوس، چاپ اول شمشاد، 1381، ص 86 ؛ و کسری، همان، ص 204. همان‏طور که در عبارت فوق ذکر شده هدایت مبارزه توسط انیس‏الدوله طوری بود که شاه را منفعل ساخت طوری که حتی دیگر جرأت نداشت از خادمین خودش طلب قلیان کند. و نیز یکی از صدر اعظم‏های غربگرای دوره ناصرالدین شاه حسین خان سپهسلار بود و هم او بود که ناصرالدین شاه را دو سفر به اروپا برد و قزاق‏های روسی را به ایران آورد و امتیاز شیلات را به روس‏ها واگذار کرد بزرگ‏ترین خیانت او، اعطای امتیاز رویتر به انگلیسی‏ها بود که البته با مخالفت روحانیت و علما مواجه شد که مجتهد آن زمان مرحوم آیت اللَّه حاج ملاعلی کنی و آیت اللَّه سید صالح عرب قرارداد را منتفی و حرام اعلام کردند. مرحوم حاج ملا علی کنی در نامه‏ای به ناصرالدین شاه درباره‏ی این قرار داد و نیز خطر فراماسونری خطاب و عتاب جالبی دارد و ایشان خواستار لغو قرارداد و عزل صدراعظم شد. نجفی، موسی، تاریخ تمدن تحولات سیاسی ایران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، تهران، 1381، ص 133 ـ 135. انیس‏الدوله نیز همگام و هم‏صدا با مجتهد وقت تهران و سایر علما به مخالفت با این قرار داد و صدراعظم برخاست و موجبات عزل حسین خان سپهسالار را فراهم ساخت. چنان‏چه اعتماد السلطنه و مادام کارلاسرنا معتقدند که:... یکی از عاملان اصلی برکناری میرزا حسین خان سپهسالار، انیس‏الدوله همسر ناصرالدین شاه بوده است. اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدر التواریخ، ص 269. بنابراین انیس‏الدوله با همکاری معتمد الدوله فرهاد میرزا (عموی شاه) که سمت نیابت را در غیاب شاه داشت و مستوفی الممالک، میرزا سعید خان انصاری مؤتمن الملکت و فیروز میرزا نصرت الدوله از سردستگان مخالفان سپهسالار بودند. ر.ک: کتاب «ایران و برخورد با استعمارگران» از آغاز قاجاریه تا مشروطیت، نگارش دکتر سید تقی نصر، از انتشارات شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، بهار 1363، ص 262؛ و تفضلی و معتضد، همان، ص 207. توانست در به ثمر رساندن حکم آیت اللَّه کنی نقش اصلی را ایفا کند. کمک به فقرا سابقاً گفته شد که چگونه مالیات کاشان و حومه آن را به رعیت آن حوالی بخشیده بود او همواره از درماندگان دستگیری می‏کرد و به واسطه بذل و بخشش غالباً تنگدست و مقروض می‏زیست ایشان ضمن یک نامه‏ای به ناصرالدین شاه می‏نویسد... اما یک هزار تومان کمینه را چرا ضبط فرموده‏اید، الحال نهایت دست‏تنگی را دارم، ضرض است، سر زمستان است. مخارج لازمه جای خود دارد. ارباب طلب هم تنخواه طلبشان می‏خواهند. استدعا دارم به جناب مشیرالدوله بفرمایید یک هزار تومان کمینه را بده و جزو ضبط شده‏ها نباشد دیگر به هر نحوی صلاح بدانید تنخواه را امروز به کمینه برساند. لازم است. از مجله انجمن تاریخ شماره ج 4، ص 32 تا 34 نقل از «تفضلی و معتضد، همان، ص 233. ایشان علاوه بر این‏که از مال خودش بذل و بخشش می‏کرد در هر فرصتی که بدست می‏آورد سعی داشت این عمل را ترک نکند برای همین، رسم ناصرالدین شاه این بود که هر روز صبح حمام می‏رفت و لباس‏های زیر خودش را عوض می‏کرد. انیس‏الدوله هر روز یک دست لباس زیر نو برای شاه می‏فرستاد و آن لباس زیر دیروزی را به سادات فقیر می‏داد.**مونس‏الدوله، همان، ص 166. تقدیم هدایا و وقف آن‏ها برای آستان مقدسه او به اهل بیت ارادت داشت و بخش قابل توجهی از مال و ثروت خود را به شرح زیر به آستانه‏های مقدسه بخشید: تاج الماس به روضه امیر المومنین(ع)، ضریح نقره‏ای برای شهدای کربلا(ع)، پرده‏ای مروارید نشان برای آستان امام رضا(ع)، تعمیر در نقره‏ای طلاکوب مسجد گوهر شاد، وقف ده باب مغازه برای روضه خوانی امام رضا(ع)، وقف کاشانک برای شاهزاده حسین در روستای امامه، بنای پل در ناصرآباد لواسان و چاپ و توزیع رایگان کتاب ناسخ التواریخ، جلد حضرت صدیقه طاهره(س). هم‏چنین به دستور او رساله عملیه فارسی زینة العباد، اثر شیخ زین العابدین مازندرانی حائری که در سال 1313 ق در کلکته چاپ شده بود، در همان سال در تهران به اهتمام شیخ مهدی شیرازی ملقب به سلطان المتکلمین به چاپ رسید. رجبی، محمد حسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه، سروش، تهران، 1374، ص وقف پیش سری که صاحب دیوان قاب انداخته بالای سر مبارک حضرت رضا(ع) نصب نموده است. تعمیر در نقره، طلاکوب مسجد گوهرشاد مشهد. تفضلی و معتضد، همان، ص 218. اهدای نیمتاج جواهر نشان گرانبهایی که ناصرالدین شاه به او هدیه داده بود به حرم مطهر حضرت رضا(ع). تفضلی و معتضد، همان ص 219. دروازه میانه مسجد گوهرشاد از موقوفات انیس الدوله است که از هر جانبی هفت گره اوراق طلا کوبیده‏اند و در جبین دروازه فراز اوراق مذبور نگاشته‏اند: سدید السلطنه مینابی بندرعباسی، محمد علی خان، سفرنامه سدید السلطنه، تصیحیح و تحشیه احمد اقتداری، انتشارات بهنشر، تهران 1362، ص 217. به عهد خسرو جم جاه غازی‏ شهنشه ناصرالدین شاه قاجار انیس‏الدوله خاتون خواتین‏ ز سیم و زر بهشت این در بر این دار سپس مینا پی تاریخ او گفت‏ بود این پاک در عرش دادار برگزاری مراسم روضه و تعزیه معمولاً زنان در حرم در داخل خانه‏های خود مراسم روضه خوانی برگزار می‏کردند اما انیس‏الدوله و شکوه‏الدوله تکیه مخصوصی داشتند که رونق به سزایی داشت ر.ک: آزاد، حسن، پشت پرده‏های حرمسرا، چاپ سوم 1364، انتشارات انزلی، ص 415. مادام کارلا سرنا درباره چگونگی شرکت انیس‏الدوله در مراسم تعزیه می‏گوید: که انیس‏الدوله علی‏رغم این‏که ملکه ایران بود و جایگاه رفیعی داشت در عزاداری امام حسین بسیار «ناله و ضجه می‏کرد» و به یاد مصائب شخصیت‏های مقدس مذهبی خویش اشک می‏ریختند. سرنا، همان، ص 205. مسافرت به اروپا یکی از وقایع جالب زندگی انیس‏الدوله مسافرت ایشان به فرنگ به همراه ناصرالدین شاه می‏باشد. آن‏چه که به لحاظ تاریخی مسلم است این است که انیس‏الدوله در مسافرت اول فرنگ تا مسکو رفته و از مسکو به ایران بازگشته است. اما این‏که چرا رفته و چرا برگشته اختلاف است. و حرف‏های زیادی در این که چرا از نیمه راه بازگشتند گفته شده است مونس‏الدوله علت این امر را فتوای علما مبنی بر حرمت سفر زن مسلمان به فرنگ دانسته است. مونس‏الدوله، همان، ص 120 و 168. در حالی که بعضی‏های دیگر آن را نتیجه تصمیم خود ناصرالدین شاه می‏داند که بدین ترتیب از شر زنانش خلاص شده و با پول ملت بتواند آزادانه از زنان فرنگی استفاده کنند فوریه، ژوانس، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال، علمی، تهران 1325، ص 148. واقعیت این است که وقتی ناصرالدین شاه به اروپا می‏رفته، چون سفر او یک سفر رسمی بوده، لذا خواستند که ملکه را نیز با خود برده باشند و همانطور که قبلاً ذکر شده در تمام دوران حکومت ناصرالدین شاه تنها انیس‏الدوله عنوان ملکه ایران را انتخاب کرده بود. لذا طبیعی بود که تنها او را به همراه خود ببرد. اما این‏که چرا او را از نیمه راه برگرداند به نظر می‏رسد که نظر چارلز جیمز ویلس به حقیقت نزدیک‏تر باشد ایشان نقل کرده که: مشارالیها [انیس‏الدوله‏] قریب ده سال است که در سلک نسوان عقدی اعلی حضرت شاه برآمده است. در اولین مسافرت اعلی‏حضرت شاه به اروپا این خانم محترم تا به مسکو همراهی نمودند ولی چون تمام طبقات روس مایل شدند که به هر وسیله‏ای که هست او را ببینند لهذا شاه مشارالیها را از همان نقطه به تهران مراجعت دادند. تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ص 51. تلاش در حفظ اقتدار کشور در قبال بیگانگان همانطور که سابقاً گفته شد یکی از کارهای مهم انیس‏الدوله این بود که نزد زنان سفرای خارجی اقتدار کشور را به نمایش گذارد که در این راستا مجالس مهمانی برای زنان سفرا ترتیب می‏داد و سعی می‏کرد با پوشیدن انواع مدال‏ها و جواهرات ملی ثروت و اقتدار ملی را به رخ بیگانگان بکشد حتی گاهی بعضی از آن‏ها را به مجالس تعزیه دعوت می‏کرد و نوع نمایش‏های ملی مذهبی را نشانشان می‏داد تا آنقدر به تئاترهای خود نبالند و بدانند که مللی که شاید آن‏ها را ضعیف و عقب مانده می‏پنداشتند، دارای چه تمدن عمیق و ریشه داری هستند. یکی دیگر از کارهای مهم انیس‏الدوله این بود که سعی می‏کرد به هر نحوی شده از رجوع افراد به سفارت‏های بیگانه جلوگیری کند به عنوان مثال در یک مورد ایشان به دشمن ناصرالدین شاه پناه داده بود و وقتی با اعتراض ناصرالدین شاه مواجه شد، عرض کرد: «کسی که مورد غضب شاه باشد، من خودم از شاه به او دشمن‏ترم، ولی دیدم اگر من او را پناه ندهم، به یکی از سفارت‏خانه‏های روس یا انگلیس پناه خواهد برد و آن‏جا تحصن خواهد جست و یقین داشتم که در این صورت، خشم اعلی‏حضرت چندین برابر خواهد گشت و آن وقت کاری هم نمی‏شد کرد و این از همه بدتر بود. تفضلی و معتضد، همان ص 215.
بازگشت

تبلیغات