خانواده(Family) ـ قسمت اول

پیشتر از این، گروهی از محققان علوم اجتماعی، خانواده را به «گروهی از افراد که روابط آنان با یکدیگر بر اساس هم خونی شکل می‏گیرد و نسبت به هم خویشاوند محسوب می‏شوند»؛ تعریف کرده بودند. گروهی دیگر از جامعه شناسان، برای تعمیم خانواده، به گونه‏ای که افزون بر روابط هم خونی، مواردی هم چون فرزند پذیری و پذیرش‏های اجتماعی و قراردادی را نیز در برگیرد، خانواده را این گونه تعریف کردند: «گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، هم خونی یا پذیرش، با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‏کنند». باقر ساروخانی، دائرةالمعارف علوم اجتماعی، تهران، انتشارات کیهان، 1375 دیگر صاحب نظران نیز در حوزه‏های مختلف علوم انسانی، تعاریف و تعابیر مشابهی در تعریف خانواده به کار برده‏اند، برای نمونه، به دو تعریف دیگر اشاره می‏شود: ـ خانواده ترکیبی از افرادی است که از راه خون، زناشویی، و یا فرزند پذیری، با یکدیگر ارتباط می‏یابند و طی یک دوره زمانی نامشخص، با هم زندگی می‏کنند ـ خانواده پیوندی است که با نهاد ازدواج، یعنی صورتی از روابط جنسی، که به تصویب جامعه رسیده، مرتبط است. ـ خانواده گروهی اجتماعی است که بزرگ سالان آن(مذکر و مؤنث) از نظر جنسی، با هم زندگی می‏کنند و از نظر اقتصادی، همکاری دارند و دارای یک بچه یا بیش تر هستند. (برای آگاهی بیش تر، ر.ک: بروس کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، 1377. باقر ساروخانی، دائرةالمعارف علوم اجتماعی، استفان مور، دیباچه‏ای بر جامعه شناسی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، 1376) که قدر مشترک این گونه تعاریف را می‏توان در سه محور خلاصه کرد: 1. خانواده بر مبنای ازدواج بین دو جنس مخالف شکل می‏گیرد. 2. روابط نسبی(قرار دادی یا واقعی) یا سببی بین اعضای آن وجود دارد. 3. افزون بر کارکردهای زیستی(تولید مثل)، کارکرد‏های آموزشی، تربیتی و اقتصادی نیز برای آن متصور است. با این حال، نگاهی گذرا به سیر تطورات خانواده، نشان می‏دهد که این نهاد کهن، در عمر طولانی خود ـ به ویژه در دوران معاصرـ دست خوش چنان تغییراتی شده است که مشکل بتوان تعریفی جامع از آن ارائه داد. از این دیدگاه، تصور قالبی ما از خانواده، که از یک شوهر، همسر و فرزندانشان ترکیب می‏شود، با توجه به ساختار خانواده در سراسر تاریخ بشر، تصور چندان درستی نیست. درآمدی به جامعه شناسی، ص 127 بر این اساس، تعریف خانواده، امری سهل و ممتنع است. سهل است به علت تصور قالبی که از خانواده، حتی در ذهن خواص وجود دارد و آن را ترکیبی از شوهر، همسر و فرزندان می‏پندارد؛ و ممتنع است به سبب گونه‏های بی‏شمار و متفاوتی که قدر مشترک آن ها، تنها اطلاق نام «خانواده» است و جز آن، قدر مشترک دیگری ندارند. به همین دلیل، مارتین سگالن معتقد است که جامعه شناسی معاصر ناگزیر است که در تعریف خانواده، تا حدودی محتاطانه وارد عمل شود؛ زیرا «خانواده» واژه‏ای با معانی متعدد است و از یک چارچوب مفهومی، که قادر به تعریف حیطه گسترده پدیده‏های خانوادگی باشد، محروم است. مارتین سگالن، جامعه شناسی تاریخی خانواده، ترجمه حمید الیاسی، تهران، ‌ نشر مرکز، 1370 در واقع، جامعه شناسان معاصر از ارائه یک تعریف کلی درباره خانواده پرهیز می‏کنند؛ دیباچه‏ای بر جامعه شناسی، ص 32 زیرا ارائه تعریفی جامع که همه مصادیق خانواده را ـ از خانواده سنتی گرفته تا مواردی که در عصر جدید، نام خانواده گرفته‏اند، مانند روابط زناشویی خارج از چارچوب رسمی، زندگی‏های مشترک هم جنس بازان، خانواده‏های تک والدینی ـ در برگیرد، ممکن نمی دانند. از این رو، مناسب تر آن است که برای آشنایی بیش تر با مفهوم خانواده، به جای ارائه تعریفی جامع، به بررسی گونه‏های مختلف خانواده و تعاریف آن‏ها بسنده کنیم.**در همین باره، سگالن می‏نویسد: «به جای این که در قالب واژگانی دقیق، همیشه از خانواده سخن بگویم، اصطلاحاتی را به کار خواهم گرفت که به نظر می‏رسند این نهاد را در جنبه خاصی که مورد بررسی است، به روشن ترین وجهی تعریف می‏کنند و به همین منظور، از اصطلاحاتی چون خانواده تک هسته‏ای، گروه خانگی و روابط خویشاوندی استفاده خواهم کرد».(جامعه شناسی تاریخی خانواده، ص 19) این بررسی، در دو مقطع زمانی(پیش از انقلاب صنعتی و پس از آن) صورت می‏گیرد: خانواده و گونه‏های آن پیش از انقلاب صنعتی خانواده در دوران پیش از انقلاب صنعتی، از چند ویژگی و مؤلفه اصلی تشکیل شده است.مهم ترین مؤلفه‏ها و ویژگی‏های خانواده در این دوران را ـ که بعد‏ها در دوران صنعتی با چالش روبه رو شدـ می‏توان در این محورها خلاصه کرد: ـ پیمان زناشویی رسمی و مورد پذیرش جامعه، میان یک زن و مرد. ـ روابط جنسی و زیستی(تولید مثل) میان زن و شوهر. ـ تشکیل روابط و مناسبات نسبی(واقعی یا قراردادی)، سببی و خویشاوندی. ـ کارکردهای فرازیستی(مانند کارکردهای آموزشی و تربیتی، اقتصادی، روانی و عاطفی). مطرح ترین اشکال خانواده در دوران پیش از انقلاب صنعتی، که عناصر و مؤلفه‏های یاد شده، در آن‏ها به چشم می‏خورد، به شرح ذیل است: 1. خانواده هسته‏ای و گسترده , ویلیام جی گود خانواده هسته‏ای را به «واحدی بنیادی که از یک زن و شوهر و فرزندان تشکیل شده است»، معنا کرده است. ویلیام جی گود، خانواده و جامعه، ترجمه ویدا ناصحی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352.(گفتنی است که بروس کوئن در کتاب درآمدی به جامعه شناسی و استفان مور در دیباچه‏ای بر جامعه شناسی تعریفی مشابه ارائه داده اند) گرهارد لنسکی در کتاب جامعه‏های انسانی، پا را اندکی فراتر گذاشته و در تعریف خانواده هسته‏ای می‏گوید: «معمولاً تشکیل شده است از یک مرد، زن یا زنان او و فرزندان مجرد آنان». پاتریک نولان، گرهاردلنسکی، جامعه‏های انسانی، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، نشر نی، 1380 اما در این میان، شاید کامل ترین تعریف را آنتونی گیدنز ارائه داده باشد. در تعریف او، خانواده هسته‏ای، «خانواده‏ای است که در آن، یک زوج متأهل(یا یکی از والدین) با فرزندان خود یا کودکانی که به فرزندی پذیرفته، زندگی می‏کنند». آنتونی گیدنز، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، 1376 جامعه شناسان، خانواده هسته‏ای را کهن ترین و در عین حال، شایع ترین نوع خانواده می‏دانند. از همین جا می‏توان تعریف خانواده گسترده را حدس زد: «خانواده‏ای که در خود، سه نسل یا بیش تر را، که با یکدیگر رابطه نسبی دارند، جای می‏دهد». بر این اساس، یک خانواده گسترده می‏تواند شامل جد، جده، زن و شوهر و احتمالاً فرزندان مزدوج آنان باشد. دائرةالمعارف علوم اجتماعی، ص 274 «گود» از زاویه‏ای دیگر(پایین به بالا) خانواده گسترده را به نظامی تعریف کرده است که مانند خانواده چینی، از یک زن و شوهر با خانواده‏ها و پسران متأهل و پسران و دختران مجرد و سرانجام نوه‏ها و نتیجه‏ها تشکیل شده است. خانواده و جامعه، ص 131 این نوع خانواده، که بیش تر در جوامع غربی و آفریقایی به چشم می‏خورد، در مقایسه با خانواده هسته‏ای، از امتیازاتی چند سود می‏برد: الف) در خانواده گسترده، اعضای خانواده می‏توانند در مواقع نیاز، از اشخاص متعددی کمک بگیرند؛ مثلاً سالخوردگان، بیماران، معلولان و بی‏پناهان، در خانواده گسترده، کمتر از خانواده زن و شوهری سر بارند؛ زیرا هزینه آنان بر دوش یک یا دو نفر نیست. در نتیجه، هر فرد، زیر بار زحمت و مسؤولیت کم تری قرار می‏گیرد. ب) خانواده گسترده، در مجموع، پایدارتر از خانواده زن و شوهری است. اعضا در این نوع خانواده، می‏آیند و می‏روند؛ ولی واحد اصلی، مسؤولیت جمعی خود را حفظ می‏کند، در حالی که مرگ مادر یا پدر(زن و شوهر) دریک خانواده هسته‏ای، باعث جدایی و یا از هم پاشیدگی خانواده می‏شود. ج) خانواده گسترده، بیش از خانواده کوچک زن و شوهری، قدرت سیاسی دارد. رئیس خانواده‏ای که بتواند عده بسیاری را به دور خود گرد آورد، بیش از رئیس یک واحد کوچک، احترام و قدرت دارد. خانواده و جامعه، ص 145 د) کارکردهای عاطفی و روانی خانواده گسترده، به ویژه در بحران‏ها و لحظات سخت زندگی، به مراتب بیش تر از خانواده هسته‏ای است. اعضای خانواده گسترده، در شادی‏های هم شریکند و احساس همراهی، از شدت غم و اندوه‏های آنان می‏کاهد. 2. خانواده تک همسری و چند همسری تک همسری به پیوند زناشویی یک زن و یک مرد گفته می‏شود. از میان گونه‏هایی که می‏توان برای خانواده هسته‏ای برشمرد، خانواده تک همسری، رایج ترین صورت زناشویی در بیش تر کشورهای جهان است. درآمدی به جامعه شناسی، ص 126 در جوامع مسیحی غرب، ازدواج و خانواده، با تک همسری پیوستگی دارد. به بیان دیگر، یگانه شکل مشروع ازدواج و خانواده در جهان غرب، تک همسری است. دیباچه‏ای بر جامعه شناسی، ص 33.؛ جامعه شناسی گیدنز، ص 415 چند همسری به ازدواج یک مرد یا یک زن با بیش از یک جنس مخالف، در زمانی واحد اطلاق می‏شود. دو نوع چند همسری وجود دارد: چند زنی که به ازدواج یک مرد با بیش از یک زن در زمان واحد گفته می‏شود. این نوع از چند همسری، در مقایسه با معادل خود(چند شوهری) بسیار رایج تر است. چند شوهری نوعی کم یاب از چند همسری است که به وصلت یک زن، در زمان واحد، با شوهرهای متعدد گفته می‏شود. این گونه زناشویی، امروزه در تبت و تود‌ه های جنوب هند به چشم می‏خورد. چند شوهری وضعیتی را ایجاب می‏کند که در چند زنی وجود ندارد. پدر خونی کودک معمولاٌ معلوم نیست. این که چه کسی پدر کودک دانسته می‏شود، در «توداها» به وسیله مراسمی تعیین می‏شود که طی آن، یکی از شوهران یک تیر و کمان اسباب بازی به زن باردار هدیه می‏کند. اگر شوهران دیگر بعداً بخواهند پدر شوند، این مراسم در دوران بارداری‏های بعدی دوباره اجرا می‏شود. به نظر می‏رسد که چند شوهری، تنها در جوامعی وجود دارد که در فقر شدید به سر می‏برند و در آن‏ها کشتن دختران رواج دارد. جامعه شناسی گیدنز، ص 416 3. خانواده مادر مکان، پدر مکان و نو مکان در اثر ازدواج، یکی از دو خانواده، عضوی را از دست می‏دهد و دیگری آن را به دست می‏آورد. اگر زن به محل زندگی خانواده شوهر برود، خانواده را پدرمکان و اگر شوهر به محل زندگی خانواده زن برود، خانواده را مادرمکان گویند، اما اگر هر دو به محل تازه‏ای برای زندگی جدید نقل مکان کنند، خانواده را نو مکان می‏نامند. پیش از انقلاب صنعتی، خانواده پدر مکان از فراوانی بیش تری داشت؛ اما پس از آن، معادله به نفع خانواده‏های نو مکان تغییر می‏کند. 4. خانواده زیستی و خانواده راهیانی خانواده زیستی، خانواده‏ای است که پدر و مادر، تنها نقش زیستی و تولید مثل دارند. با تکامل فرهنگ ملل و جوامع بشری، نقش‏های والدین نیز تعدد و تنوع یافت. رابطه پدر و فرزند، دیگر تنها رابطه زیستی نبود. پدر و مادر، مسؤول اجتماعی شدن کودک خویش نیز شدند و مسؤولیت راهبری او، اجتماعی شدن، فرهنگ آموزی و حتی آموزش حرفه را نیز بر عهده گرفتند. دائرةالمعارف علوم اجتماعی، ص 275 اگر چه در جوامع صنعتی، بسیاری از این گونه‏ها به حیات خود ادامه داد، اما ظهور و بروز رقبای جدید، ماهیت و کارکردهای خانواده را شدیداٌ به چالش طلبید و تغییرات و تحولات عمیق و در عین حال، پیش بینی نشده‏ای را بر جوامع انسانی تحمیل کرد که در شماره آینده، به بررسی آن‏ها خواهیم پرداخت .