بارو

تلاش برای دستیابی به امنیت به عنوان یکی از مهم ترین نیازهای انسان در طول تاریخ، با انواع وسایل دفاعی صورت می پذیرفت. اقدامات دفاعی که به منظور تضمین استقلال، حفظ تمامیت و امنیت ارضی و حراست از مردم خود در مقابل هرگونه تهاجم دشمن صورت می گیرد، به دو صورت نظامی و غیرنظامی است که امروزه به ترتیب دفاع عامل و دفاع غیرعامل نامیده می شود. اقدامات دفاع غیرعامل که در تأمین امنیت شهرها امری مهم محسوب می شود، نیازی به به کار گیری مستقیم سلاح ندارد، بلکه شامل اقدامات از قبل پیش بینی شده برای مقابله بدون درگیری با دشمن است تا ضمن بالابردن هزینه های دشمن، موجب افزایش قدرت دفاعی نیروهای خودی گردد. در این راستا، با توجه به موقعیت استراتژیکی ماوراءالنهر که قرون متمادی با یورش های متعددی به ویژه از سوی ترکان مواجه بوده است، رعایت اصول دفاع غیرعامل در ساختار شهری، به صورت ایجاد استحکامات شهری و مرزی امری لازم بوده است. بخارا و سمرقند به عنوان مهم ترین شهرهای این منطقه دارای عناصر دفاع غیرعاملی چون ارگ، شارستان، ربض، برج و بارو، دروازه و ... بوده اند، که بررسی این ساختار در قرون نخستین اسلامی موضوع مقاله حاضر است.

بیان مسئله: قلعه ایرج یکی از محوطه های دوره ساسانی ایران در دشت تهران است. این محوطه با باروی مربع-مستطیلی به ابعاد ۱۴۷۰×۱۳۰۰ متر محدود شده است. تا کنون در مطالعات میدانی هیچ گونه بقایای آثار گسترده معماری از فضای درون محوطه یافت نشده است. از این رو نوشتار حاضر در وهله اول تلاش می کند به این پرسش پاسخ دهد که «۱. ساکنان این محوطه، با قریب به ۱۹۰ هکتار وسعت، در کدام بخش از محوطه سکونت داشته اند؟». پرسش مهم دیگر این است که «۲. نحوه نظم فضایی بقایای معماری در قلعه ایرج چگونه است؟». در پاسخ به این دو پرسش ۱. با توجه به نبود بقایای معماری در فضای درون محوطه و فراوانی بقایای معماری بر روی باروی قلعه ایرج، گمان می رود سکونت در این محوطه روی سازه های معماری بارو بوده است. به علاوه، ۲. با استناد به مطالعات میدانی، فضاهای معماری روی بارو به صورت نظام مند در سراسر باروی قلعه ایرج دیده می شود و شامل ۸۲۸ اتاق یکسان، راهروی سراسری، ۱۴۸ برج دیدبانی و طاق های بیرونی است. هدف: در نوشتار پیش رو تلاش می شود با استناد به داده های باستان شناسی قلعه ایرج، در وهله اول وجود بقایای معماری روی باروی محوطه اثبات شود و در مرحله بعد، کیفیت فضاهای معماری بارو ارزیابی و راجع به انتظام فضایی آن فرضیه هایی ارائه شود. روش: در تحقیق حاضر از روش توصیفی-تحلیلی برای رسیدن به اهداف پژوهش استفاده شده است. در ابتدا بقایای معماری و عناصر فضایی کشف شده از مطالعات میدانی قلعه ایرج توصیف شده است و در ادامه، با قرار دادن این عناصر فضایی در کنار یکدیگر و یافتن یک کلیت، تحلیل و ارزیابی باستان شناسی انجام شده است تا بتوان راجع به ساختار بارو و نظم فضایی آن گمانه هایی مفروض ارائه داد. نتیجه: پیش تر کیفیت بقایای معماری روی باروی محوطه مبهم و تا حدودی نامشخص بود. به نحوی که گمان می رفت روی باروی قلعه ایرج ساخت وسازهای معماری وجود نداشته است. در نتیجه آخرین مطالعات میدانی باستان شناسی در قلعه ایرج، مشخص شد که نه تنها روی باروی قلعه ایرج بقایای آثار معماری وجود دارد، بلکه با ترکیب داده های کاوش و بررسی های باستان شناسی، سازه های معماری در تمام بخش های باروی قلعه ایرج به صورت همسان اجرا شده و شامل اتاق ها، راهروی سراسری، برج های دیدبانی و طاق های بیرونی است. به علاوه، این انتظام معماری در فازهای متأخرتر به دلایل احتمالاً امنیتی تغییر کرده است.

عناصر سازنده ساختار کالبدی شهرها، با گذر زمان دچار دگرگونی می شوند. یکی از این عناصر مهم، دیوار دفاعی شهرها بوده که متناسب با شرایط دوره های تاریخی تغییر کرده است. در کنار نقش امنیتی این عنصر، تأثیری که در شکل گسترش شهر داشته نیز حائز اهمیت می باشد. شهر یزد از جمله شهرهای تاریخی ارزشمند کشور محسوب می شود که تا دوره تیموری، دیوار دفاعی، از جمله عوامل اصلی در شکل توسعه اش بوده است. امروزه بخش هایی از دیوار آل مظفر و تیموری و دروازه های مربوط به این دوران ها در شهر وجود دارند؛ اما با وجود شواهد میدانی و اسناد کتبی، همچنان سؤالات بی پاسخی درباره ساختار کالبدی بارو، سیر تکوین آن و جانمایی دروازه ها برجای مانده است. از جمله این سؤالات که تاریخ شکل گیری و سیر گسترش باروی شهر تاریخی یزد و همچنین جانمایی دروازه های شهر تاریخی و تغییرات مربوط به جایگاه آن ها در طول تاریخ چگونه بوده است؟ لذا مقاله حاضر با هدف تعمق در مدارک موجود و دستیابی به ساختار کالبدی باروی شهر از پیدایش تا دوره تیموریان و با روش تحقیق تفسیری تاریخی از طریق مطالعات کتابخانه ای و جمع آوری اسناد و متون تاریخی و معاصر و بکار بستن روش استدلال منطقی، نگارش شده است. فهم تغییرات شکل بارو در گذر زمان در دستیابی به درکی از چگونگی ساختار کالبدی شهرهای تاریخی اهمیت می یابد. دستاورد مطالعه موجود، نشان دهنده است که مکان دروازه مهریجرد از دوره آل کاکویه تا آل مظفر تغییر کرده است. همچنین مکان اولیه دروازه مهریجرد، باب کیا و دروازه کوشکنو برای گمانه زنی های باستان شناسی، به دست آمده اند. از دیگر دستاوردها، گردآوری مهمترین اسناد تصویری و متون تاریخی مرتبط با موضوع تحقیق و ارائه تصویری روشن از فرایند تاریخی شکل گیری و گسترش باروی شهر تاریخی یزد است. نقشه های به دست آمده از سیر تکوین باروی یزد در دوره های تاریخی نشان دهنده تأثیر بسزای این عامل مصنوعی در ساختار کالبدی شهر و شکل توسعه آن می باشد. کلیدواژه: بارو، دروازه، برج، خندق، شهر تاریخی یزد.

در تاریخ ایران توجه به برج و باروها به عنوان یک عامل دفاعی و تعیین کننده حریم شهر، همواره مورد اهتمام بوده است. برج و باروها علاوه بر کارکرد دفاعی باعث تعیین محدوده شهرها و سهولت وصول مالیات بوده اند. درطول تاریخ برج و باروها بنا به ضروریات سیاسی، اقتصادی و شرایط جغرافیایی شکل میگرفته اند. برج و باروها بسته به عملکرد، موقعیت جغرافیایی و... دارای شکل و جنس و ساختار متفاوت بوده اند و هریک از عناصری مانند حصار، برج، خندق و... تشکیل می شدند. از آنجایی که از برج و باروهای قدیمی شهرها اثری باقی نمانده است بررسی نگاره ها و اسناد تاریخی برای شناخت این عناصر شهری حائز اهمیت می باشد. نگاره های مطراقچی به عنوان یکی از اسناد تاریخی مصور و دست اول ، اطلاعات مفیدی از این گونه معماری ارائه خواهد داد. نگاره های مطراقچی که از شهرهای شمال غربی ایران در همراهی با سپاه عثمانی تصویر شده اند می توانند اطلاعات بسیاری در مورد شکل، جنس، تعداد برج ها و... در اختیار ما قرار دهند. مطالعه حاضر با هدف بررسی و بازشناسی برج و باروهای ترسیم شده در نگاره های مطراقچی صورت گرفته است. در این تحقیق که با روش تفسیری تاریخی انجام شده است با تحلیل و بررسی نگاره ها و دسته بندی و شناخت آن ها به بازشناسی برج و باروها پرداخته شده است. نتایج حاصل حاکی از طبقه بندی برج و باروها براساس شکل و کالبد آن ها می باشد که هرکدام بنا به دلایلی همچون موقعیت جغرافیایی، سیاسی، گستردگی شهری و نوع مصالح به کار رفته متفاوت بوده و به صورت مجزا در جداول مربوطه دسته بندی شده است.