چاپ فیاض

از آنجا که آرایش واژگانی در تاریخ بیهقی برخلاف نثر امروز بسیار منعطف است و نیز گاه بنا بر اقتضای حال تغییر می کند، می توان از آن به عنوان ابزاری بسیار ویژه در تصحیح انتقادی متن بیهقی و متون نظیر آن که آرایش واژگانی منعطف دارند بهره برد. برای این منظور ابتدا باید ساختار جمله ای را که از حیث آرایش واژگانی در دو نسخه متفاوت است، تعیین کرد و با آمارگیری در کل متن به آرایش واژگانی معیار برای آن جمله پی برد، ضمن این که باید اقتضائات حال را نیز در نظر آورد و آن گاه تصمیم گرفت که ساخت جمله در کدام نسخه به شیوة معمول نویسنده یا به اقتضای حال نزدیک تر است. این شیوه در تصحیح انتقادی تاکنون لااقل به شکل رسمی سابقه نداشته است. برای نشان دادن کاربرد آرایش واژگانی در تصحیح انتقادی، نمونه هایی از جملات در چاپ یاحقی و سیدی با چاپ فیاض مقایسه خواهد شد.

در بیش از یک چهارم سروده های فارسیِ تاریخ بیهقی اختلافاتی در ضبط ابیات در دو تصحیح فیّاض و یاحقّی   سیّدی دیده می شود که به اختلاف معنی انجامیده است. نویسندگان این پژوهش می کوشند با تحلیل این اختلافات، ضبط درست این ابیات را مشخص کنند. اعتبارسنجی این دو تصحیح در ضبط این ابیات، ارائه ضبط درست تر ابیات و کمک به درک بهتر مفاهیم تاریخ بیهقی از اهداف این پژوهش است. پژوهش با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. داده ها به شیوه استقرای تام و با استفاده از روش کتابخانه ای و سندکاوی بررسی شد؛ سپس با توجه به چینش واژگان و گزینش و قرارگرفتن آنها در محور هم نشینی و جانشینی و استفاده از مفاهیم دستوری، معنایی، وزن شعر و اختلاف نسخه ها به شیوه استدلالی عقلانی تجزیه و تحلیل شد. نتیجه نشان می دهد در هشتاد و یک بیت (بیش از یک چهارم) از مجموع 321 بیت شعر فارسیِ تاریخ بیهقی ، اختلافاتی در ضبط و گزارش ابیات در این دو تصحیح دیده می شود که به اختلاف معنی نیز انجامیده است. در پنجاه و سه بیت (43/65 درصد)، ضبط و گزارش فیاض درست تر است؛ اما در چهارده بیت (28/17 درصد)، ضبط یاحقّی   سیّدی درست تر به نظر می رسد. همچنین در این پژوهش صورت درست و معنی روشن چهار بیت از چهارده بیتی ارائه شده است که در هر دو تصحیح مغشوش بود و درنتیجه معنی نامفهومی داشت.

تاریخ بیهقی یکی از متون منثور فارسی است که در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیّات فارسی تدریس می شود. تاکنون شش تصحیح از تاریخ بیهقی انجام شده که تصحیح فیّاض و تصحیح یاحقّی–سیّدی بیشتر مورد اقبال پژوهشگران قرارگرفته است. از آنجاکه وجود یک تصحیح منقّح، کار تعلیم و تعلّم این اثر را آسان تر می سازد، پژوهش حاضر به نقد و بررسی وزن سروده های فارسی تاریخ بیهقی در تصحیح یاحقّی–سیّدی و مقایسه آن با تصحیح فیّاض می پردازد و می کوشد با بررسی اوزان این سروده ها، میزان صحّت ضبط و دقّت مصحّحان را بسنجد. برای این کار، کوشش شده علاوه بر بهره گیری از قواعد عروضی زبان فارسی، از نسخه بدل ها، توجّه به صورخیال، انسجام بافت متن، تصحیح های معتبر دیوان های شاعران مورد استفاده و موارد دیگر این چنینی استفاده شود. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی است و داده ها به شیوه کتاب خانه ای و سندکاوی با استفاده از روش تحلیل محتوا بررسی شده اند. نتیجه نشان می دهد دریافت درست معنی ابیات، پیوند آن ها با گزاره های تاریخی متن و فهم درست این گزاره ها در گرو وزن صحیح ابیات است که متأسّفانه در تصحیح یاحقّی–سیّدی به وزن برخی از ابیات، توجّه کافی نشده است و این تصحیح به رغم در اختیار داشتن نسخ خطّی بیشتر، در این زمینه دقّت نظر کمتری دارد.