جغرافیای ناحیه ای

این مقاله دارای هدفمندی خاصی است که بر مفاهیم نظری علمی موجود در محتوای جغرافیای کنونی و تأمین رفاه انسانی متداول در دانشگاههای معتبر استوار بوده و در تحقیقی تجربی در باره ایران‘ همراه با تأکید بر جنبه های روستایی به بررسی مدقانه ای پرداخته است. بدین ترتیب‘ سابقه مبانی نظری و علمی مربوطه که در برگیرنده محتواهای جغرافیایی اقتصادی‘ اجتماعی و سیاسی در جهت تأمین توسعه و رفع تباین رفاه انسانی مردم دنیا می باشد‘ مطرح شده و مورد بحث قرار می گیرد. سپس مبحث ویژگیهای ناحیه ای – ملی و جنبه های تجربی این تحقیق مشتمل بر معرفی و ارائه تقسیم بندی استانها‘ توزیع فضایی جمعیتهای روستایی و شهری بر اساس استانهای گروه بندی شده با ذکر مسائل مربوطه ‘ ارائه می گردد. در بررسی نظام اقتصادی‘ در باره توزیع فضایی فعالیتهای سه گانه اقتصادی یعنی نوع اول (کشاورزی – روستایی) ‘ نوع دوم (صنعتی و معدنی) و نوع سوم (خدمات و بازرگانی) در رابطه با مبانی نظری توسعه از لحاظ تأمین رفاه اقتصادی‘ ارزشهای کیفیت طبیعی زندگی و درآمد سرانه‘ تحلیل لازم بعمل می آید. مطالعه نظام اجتماعی در این تحقیق شامل بذل توجهات به خصوصیات جمعیتی مردمان روستایی از نقطه نظرهای گروه بندی سنی – جنسی جمعیت‘ نرخهای باسوادی بزرگسالان‘ بهداشت و مسائل مربوطه (مرگ و میر عمومی جمعیت و امید به زندگی از زمان تولد‘ مرگ و میر نوزادی و خدمات پزشکان و بهداشتیاران) در استانهای کشور می باشد. در بررسی نظام سیاسی هم ‘ موضوع استفاده از رادیو به ازای هر هزار نفر جمعیت روستایی ایران و در سطح استانهای آن مورد بحث قرار می گیرند. مؤلف امید آن دارد که مقاله ره آوردی مساعد برای توسعه آینده و تأمین مناسبتر از توزیع فضایی رفاه انسانی در روستاهای کشور باشد.

ادبیّات برنامه ریزی شهری و منطقه ای به گونه ی قابل توجّهی تغییر یافته است و لازم است رشته های مرتبط با آن جایگاه منطبق با این تحوّلات را مشخّص کنند. پژوهش پیش رو با به کارگیری رهیافت جغرافیا به عنوان علم ناحیه ای، شبکه ای از مفاهیم مرتبط را برای تشریح نقش جغرافیا در برنامه ریزی با تأکید بر ایران پیشنهاد می کند. این نوشتار با بهره گیری از منابع کتابخانه ای موجود و روش نظری در سه بخش اصلی شامل فلسفه و هدف دانش جغرافیا به عنوان علم ناحیه ای، نگرش های نوین در برنامه ریزی و ارتباط بین جغرافیا و برنامه ریزی شهری و منطقه ای با تأکید بر ایران، سازماندهی شد. پژوهش حاضر با این فرض که در ادبیّات برنامه ریزی به روش شناسی عملی مشارکت در برنامه ریزی توجّه اندکی شده است، رویکرد پژوهش در هنگام عمل را به عنوان یک روش کارا در کشور مورد تأکید قرار می دهد که در آن نقش فرایندهای یادگیری با تجربه های فردی و جمعی درباره ی ناحیه ای معیّن و استفاده از برنامه های آموزشی در هنگام عمل مورد تأکید است تا از این راه ظرفیت فردی و جمعی برای مشارکت و تولید دانش جمعی افزایش یابد. جغرافیای ناحیه ای با این فرض که تقلیل کره ی زمین به بخش های گاز، مایع و جامد انتزاعی است، جایگاه ویژه ی جغرافیا را مطالعه ی واقعیّت درهم تنیده ی عناصر ناهمسان می داند و بر این باور است، هیچ کس حق ندارد بدون تخصّص یابی در درک روابط میان عناصر ناهمسان یک ناحیه خود را جغرافی دان بنامد. با این سنّت، جغرافی دان بیش از هر رشته ی مرتبط با برنامه ریزی دارای درک جامع از روابط میان عناصر متعدّد تا بدانجا است که برای انسان ساکن در یک ناحیه اهمّیّت دارد و با افزایش درک جامع مردم از محیط و ایجاد تفاهم بر سر منافع جمعی، دارای نقش اصلی در عملی ساختن رویکرد پژوهش در هنگام عمل و برنامه ریزی مشارکتی از راه آموزش و یادگیری برپایه ی تجربه است.

شهرهای مناطق خشک دارای ویژگی های خاصی چون: مهاجرت، افزایش نسبی رشد جمعیت شهری، پدیدهی ماکروسفالی، کمبود منابع، شکنندگی محیط، نارسایی زیرساخت-ها و ارتباطات و ... می باشند. بررسی توزیع اندازه ی شهرهای مناطق خشک همانند سایر مناطق جغرافیایی کشور با روش های کمی و سنتی همانند هم انجام می پذیرد. از جمله این روش ها استفاده از مدل های زیپف و تعدیل شده بهفروز است که کاملاً مبنایی ریاضی و پوزیتیویستی دارند. این مدل ها بدون توجه به ماهیت منطقه ای و ویژگی های جغرافیایی از فقدان عوامل کیفی در بررسی سیستم شهرهای هر منطقه می پردازند و به شکل مونتاژ برای همه ی مناطق بدون توجه به افتراق جغرافیایی آنان بکار می روند. در این تحقیق سعی بر آن بوده است که مدلی بومی و بدیل که با روش کیفی کمّی تهیه شده است جایگزین مدل های مذکور گردد. مدل بومی بر اساس تقسیم استان یزد به 6 زیر ناحیه تهیه شده که برای شهرهای زیر نواحی با ملاک قرار دادن جمعیت همه ی شهرها، جمعیت پیشنهادی ارائه می دهد. در پایان بر اساس نتایج مدل بومی، پیشنهادات مناسب و کارآ برای تعدیل توزیع اندازه شهرها آورده می شود.