دیمومت و استمرار

از مهمترین مناقشات و مجادلات علمی در باب شعر حافظ، بحث درباره وجوه مختلف قرائت ابیاتی از دیوان اوست، و از جمله معروف ترین موارد آن می توان به اختلاف نظر در مورد تعلّق قید «همیشه» به یکی از دو جمله پایه و پیرو مصراع دوم در بیت معروف «از آن به دیر مغانم عزیز می دارند/ که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست» اشاره کرد. اغلب حافظ پژوهان و مصحّحان دیوان او، در این مورد قائل به تعلّق قید «همیشه» به جمله پایه «که آتش[ی] در دل ماست» هستند. در پژوهش حاضر، با استخراج شواهدی از کاربردهای معنایی مختلف قیود دیمومت و استمرار از قبیل «همیشه» و مترادفات آن، در انواع مختلف جملات منفی در متون فارسی دری، و دسته بندی آنها و اثبات وجود معنای «هرگز» در برخی شواهد و با اشاره به سابقه وجود چنین ساختاری در زبان های باستانی و میانه ایرانی، ضمن طرح دیدگاه های گوناگون در باب وجوه قرائت دوگانه بیت مذکور و نقد آنها، چنین نتیجه گرفته شده است که با توجّه به سوابق و شواهد موجود، نه تنها اشکالی بر فرض تعلّق قید «همیشه» به فعل «نمیرد» وارد نیست، بلکه به احتمال قریب به یقین شاعر به تعلّق این قید به جمله موصولی (نمیرد همیشه) بیشتر نظر داشته است.