قرآن گرایی

نوگرایی دینی در ایران معاصر، از زمان پیدایش تاکنون چهار نسل متفاوت را تجربه کرده است: نسل اول از دوران مشروطه تا ابتدای دوره رضاشاه، نسل دوم در دوران پهلوی اول تا اوایل دهه 1330، نسل سوم از کودتای 28 مرداد 1332 تا انقلاب اسلامی، و نسل چهارم از دهه 1360 تاکنون. این مقاله که با روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی تحلیلی سازماندهی شده، در پی پاسخ به این پرسش است که کدامیک از این چهار نسل تأثیر حیاتی و ویژه بر تداوم جریان نوگرایی دینی در ایران داشته است. یافته ها مؤید آن است که افکار نواندیشانه نسل اول، در همان دوران، با افول مشروطه به محاق رفت؛ اما نسل دوم که صبغه قرآن گرایی آن برجسته تر از سایر ویژگی های فکری اش بوده است، هرچند تکاپوهای نوآورانه آن به دلیل شرایط سیاسی حاکم در دوران رضاشاه چندان به بار ننشست، ولی راهی را به منظور تداوم مسیر نوگرایی دینی در ایران برای نسل سوم و چهارم گشود.

عبدالله جوادی آملی از اندیشمندان معاصری است که به دلیل جامعیت نسبی در دین شناسی در حوزه کلام سیاسی صاحب سخن و نظر بوده و به دلیل ورود در سیاست عملی و نظری در قواره عالم دینی، شایسته تحلیل است. اگر جریان های دانشی-ارزشی را به موافق و مخالف یا رقیب تقسیم کنیم، پرسش اصلی مقاله آن است که جریان های تأثیرگذار بر کلام سیاسی آیت الله جوادی آملی کدام هستند؟ فرضیه در پاسخ بدین پرسش با روش تحلیلی-توصیفی و بر پایه چارچوب نظری هرمنوتیک اسکینر (چارچوب نظری) و مبحث زمینه های ذهنی اش بر آن است که سه جریان دانشی حکمت متعالیه و فلسفه اسلامی، تفقه و فقه، و قرآن گرایی، بر کلام سیاسی جوادی آملی به مثابه بخشی از زمینه های ذهنی سازنده کلام سیاسی وی بوده است. تأثیرگذاری مبحث تشکیک وجود در حکمت متعالیه و بازتابش در موضوع هایی مانند خلافت انسان، سراج و کاشف بودن عقل و ولایت شرع و تأثیرش بر مشروعیت سیاسی و نیز ترجیح رای اکثریت بر اقلیت؛ تأثیر تفقه سنتی و پویا و تفقه به معنای دین شناسی جامع بر نوع استدلال در مبحث پیمان ها و تحدید ناپذیری شرعی قلمرو ولایت فقیه و...؛ نیز قرآن به مثابه منهج تفسیری و نه منبع دینی؛ حجیت «فعلی» و نه انضمامی تفسیر قرآن به قرآن و تقدم آن بر کلام معصوم و تأثیرش بر تحلیل از خلافت انسان، کرامت انسان، عدالت و پلورالیزم از یافته ها و دستاوردهای پژوهش است. بر این پایه، کلام سیاسی جوادی آملی مبتنی بر دوگانه عقل و نقل و نه عقل و دین و بر اساس کلامی جامع، تفقهی جامع و تفوق نگرش قرآنی است که در نظام مسائل کلام سیاسی بازتاب می یابد.