روایات رجعت

مسأله مطالعه حاضر این است که چه فرد یا گروهی نظریه رجعت را در منابع حدیثی امامیه شکل داده یا تکامل بخشیده اند. این کار نیازمند تاریخ گذاری روایات است. روش تاریخ گذاری روایات در این مقاله، تحلیل إسناد-متن است؛ یعنی تغییرات متنی و سندی روایات از راوی نخست تا منبع مکتوب کنونی بررسی می شود و براساس حلقه های مشترک اصلی و فرعی، زمان تقریبی شکل گیری روایت تعیین می گردد. در این مقاله، در کنار تحلیل اسانید و متون روایات، اقوال رجالیان همچون ابزاری برای تحلیل متن به کار رفته است. براساس نتیجه مطالعه، به لحاظ اطلاعات رجالی، تعدادی از معتقدان به رجعت همچون ابوالطفیل عامربن واثله، رشید هجری، کثیر عزّه، سید حمیری و حیان سراج، در نیمه دوم قرن اول فعالیت داشته و اعتقاد به رجعت را شکل داده اند. اما بنا بر اسانید روایات، عمده آنچه درباره رجعت در این زمان مطرح بوده، از بین رفته و روایات با شرایط قرن دوم سازگار است. نیمه اول قرن دوم را می توان زمانی دانست که نظریه رجعت در میان گروهی از شیعیان رواج پیدا کرد و گسترش یافت. جابر بن یزید جُعفی و راویان او از مهم ترین کسانی هستند که تأثیر مهمی بر بسط نظریه رجعت در منابع حدیثی امامیه داشته اند. پس از آن، مفضّل بن عمر و شاگرد او، نام محمد بن سنان، بیشترین تأثیر را در تکامل این عقیده برعهده دارند. به نظر می رسد که نامهایی همچون اصبغ بن نباته و تعدادی از راویان شیعه قرن دوم از جمله ابوبصیر، زراره و دیگران، نتیجه "تکثیر اسانید" باشد.

در این نوشتار روایات رجعت _ که در کتاب بحار الانوار جمع آوری شده است _ برحسب دلالت به چند گروه تقسیم شده اند و از میان 160 روایتی که مرحوم مجلسی نقل کرده است، بیش از پنجاه روایت با حذف مضمون های تکراری انتخاب شده است و با توجه به این که بیشتر آنها از کتاب مختصر بصائر الدّرجات نقل شده اند _ که نگاشته قرن نهم هجری است و با اصل کتاب البصائر چند قرن فاصله دارد _ سند آنها بررسی شده است. نتیجه بررسی نشان می دهد که تعدادی از این احادیث در کتاب های معتبری مثل الکافی و من لایحضره الفقیه هم با سندهای استوار یافت می شود. فراوانی بقیه نشان می دهد که با تواتر اجمالی می توان اصل وقوع رجعت را اثبات نمود؛ گر چه سخن قاطعی در باره جزئیات رجعت نمی توان بیان کرد. در پایان، ضمن اشاره به کتاب مختصر البصائر در جدولی که ترسیم شده است، نام راویان احادیث رجعت آمده است. ویژگی و کثرت آنها احتمال تبانی بر نقل احادیث غیر واقعی را از بین می برد.