هزاره اول پیش ازمیلاد

در شرق باستان، مهرهای استوانه ای برروی اشیاء گِلی و به ویژه گل نبشته ها به عنوان نماد هویتی اشخاص و مراکز اداری به کار می رفت. اما کشف نمونه سفال هایی که برروی آن ها مهر استوانه ای زده شده، چالش جدیدی را پیشِ روی باستان شناسان نهاده است. با توجه به تعداد اندک سفال های مهرشده به دست آمده، آن چه باستان شناسان را در برخورد با این موارد به چالش وامی دارد، پاسخ به دو پرسش اصلی است؛ کاربرد سفال های مهرشده چه بوده است؟ و این که آیا اساساً می توان گاه نگاری دقیقی برای این نمونه قطعات سفالی ارائه کرد؟ یکی از نمونه های به دست آمده، قطعه سفالی مهرشده از محوطه قلعه اسرار در خراسان جنوبی است که ارائه گاه نگاری و شناخت کاربرد آن هدف محوری پژوهش حاضر است. بدین منظور تلاش گردیده است که در ابتدا به مسأله سفال های مهرشده، با توجه به بستر زمانی و مشکلات و چالش های مطالعه آن ها پرداخته شود، سپس نمونه قلعه اسرار ازنظر گونه شناسی سفال، سبک و نقش مهر استوانه ای روی آن بررسی و تحلیل گردد.پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تطبیقی و تحلیلی انجام شده است. در این پژوهش به روش میدانی و کتابخانه ای انجام شده و از پژوهش ها و نظریه های مختلف در این زمینه بهره گرفته شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که سفال مهرشده قلعه اسرار تولید محلی و مهر آن نیز به سبک محلی با نقش مایه های رایج مربوط به نیمه نخست هزاره اول پیش ازمیلاد، است. احتمالاً این ظرف برای جابه جایی کالا به این محل مورد استفاده قرار گرفته است.

بیش از صد سال است که محققان با قرائت متون آشوری، به مکان یابی جای نام های ذکر شده در این کتیبه ها پرداخته اند. برخی از این جای نام ها در مرزهای شرقی قلمرو امپراتوری آشورنو و در غرب ایران قرار داشته که یکی از آن ها پادشاهی الیپی بوده است. اکثر باستان شناسان پادشاهی الیپی را در شمال پیشکوه لرستان و جنوب کرمانشاه مکان یابی کرده اند، اما طی دهه های اخیر، بعد از انتساب «سفال نوع لرستان» به اقوام الیپی توسط «لوئیس لوین» و بعد از آن به وسیله «یانا مدودسکایا»، محققان به تحلیل یافته های فرهنگی، ازجمله این نوع سفال در قالب پادشاهی مورد بحث پرداخته اند. دلیل انتساب سفال نوع لرستان به اقوام الیپی توسط باستان شناسان، هم زمانی و پراکنش این نوع سفال در محدوده و قلمرو درنظر گرفته شده برای پادشاهی الیپی است. پژوهش حاضر درپی این است که با استفاده از رویکرد نظری «باستان شناسی تاریخی» که به تفسیر اطلاعات متون تاریخی در بستر داده های باستان شناختی اتکا دارد، تحلیلی دقیق و همه جانبه از این موضوع ارائه دهد. اما پرسش این جاست که می توان با بهره گیری از متون آشوری و مکان یابی احتمالی یک پادشاهی، یک گونه سفالی را به آن فرهنگ نسبت داد؟ پژوهش حاضر درپی این است که با تحلیل همه جانبه مدارک تاریخی و یافته های باستان شناسی، نتیجه گیری منطقی در باب فرضیه مطرح شده ارائه دهد. نتایج این مطالعه نشان دادند که با توجه به داده های کنونی، انتساب یافته های باستان شناسی نیمه نخست هزاره اول پیش ازمیلاد پیشکوه لرستان، همانند سفال نوع لرستان به پادشاهی الیپی، قابل قبول نیست؛ درواقع، این انتساب باید در حد یک فرضیه مطرح شود، و مبنا قراردادن آن برای تحلیل یافته های محوطه ها سبب گمراهی و نتایج نادرست خواهد بود، چراکه از یک سو مدارک قطعی تاریخی برای مکان گزینی دقیق پادشاهی الیپی در پیشکوه لرستان وجود ندارد؛ و ازسوی دیگر، الگوی زیست مبنی بر کوچ نشینی در این منطقه، امکان تطبیق محدوده پراکنش داده های باستان شناسی همانند سفال نوع لرستان را با اطلاعات تاریخی موجود در متون آشوری نمی دهد.