پایه ستون

ستون، عنصری سازه ای است که به منظور انتقال نیروهای عمودی از تیرها و طاق ها به کار گرفته می شود. ستون ها در گذر زمان، از نظر ساختار شکلی، تغییرات فراوانی کرده اند. تحلیل شکلی اجزای ستون ها می تواند ویژگی های هندسه نهفته در این ستون ها را آشکار سازد. شناخت فرم های هندسی ستون های سنگی، می تواند یکی از راهکارهای مناسب در جهت احیا و مرمت این عناصر ارزشمند باشد. اندازه و فرم قلمه، پایه و سرستون، به شکل مستقیم در شکل گیری فرم نهایی ستون های سنگی پس از اسلام در ایران تأثیرگذار بوده است. در پژوهش های پیشین، نویسندگان به ویژگی های زیباشناسی و جنبه های نمادین و گونه شناسی ستون های پس از اسلام پرداخته اند؛ در این مقاله برای نخستین بار تأثیر عامل هندسه بر ساختار فرمی، مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. این مقاله بر آن است تا نقش هندسه در فرم نهایی ستون های بناهای عمومی بعد از اسلام را موردبررسی قرار دهد. در این پژوهش با استفاده از شیوه توصیفی - تحلیلی و با بررسی میدانی، شامل برداشت مستقیم از بناها و مطالعات کتابخانه ای پس از ارائه تعاریف ستون و انواع آن با استفاده از برداشت های میدانی، فرم اجزای ستون و شکل تهرنگ ها و گونه شناسی اجزای ستون (پایه، قلمه و سرستون)، مورد دسته بندی و سپس تحلیل قرارگرفته است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که در شکل گیری پایه، قلمه و سرستون های سنگی در بناهای عمومی بعد از اسلام در ایران عموماً از فرم ها و احجام افلاطونی و یا ترکیبی از چند حجم افلاطونی استفاده شده است، به گونه ای که حتی در سرستون هایی که شکلی پیچیده و پرتزئینی دارند نیز این احجام استفاده شده است. همچنین در شکل نهایی ستون، همه اجزای آن، تابع شکل تهرنگ و یا کارشیو فضا هستند.

این مقاله به شماری پایه سنگی متعلق به دوره تاریخی می پردازد که طی یکی دو دهه اخیر و در نتیجه بررسی ها، کاوش ها و کشفیات اتفاقی در استان کرمانشاه به دست آمده اند. ما در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد مقایسه ای تلاش می کنیم ضمن معرفی این پایه های سنگی، تا حد امکان قدمت آنها را تخمین زده و با استناد به موقعیت جغرافیایی و بستر باستان شناختیِ برخی از آنها ارزیابی هایی از کارکرد آنها داشته باشیم. در نهایت تلاش می کنیم به این پرسش پاسخ دهیم که آیا همه پایه های سنگی به دست آمده از منطقه کرمانشاه پایه های ستون و مربوط به بناهای ستوندار بوده اند یا به احتمال کارکرد دیگری غیر از پایه ستون داشته اند؟ هر چند به دلیل عدم انتشار نتایج بررسی ها در بخش عمده ای از منطقه و عدم انجام کاوش در اغلبِ محوطه های دارای پایه های سنگی، جایگاه و نقش این محوطه ها در مدل های استقراری منطقه قابل درک نیست و ماهیت بناها و بستر باستان شناختی یافته های سنگی بر ما پوشیده است، اما به احتمال پایه ستون های مورد بررسی در این پژوهش، سرنخی از بناهای مختلف از کاخ های حکومتی گرفته تا خانه های اشرافی در اختیار ما قرار می دهند. در مقابل به استناد یافته های چهارتاقی میل میله گه و آتشکده پلنگ گرد و همچنین با استناد به پایه های سنگی کشف شده در آتشکده سرخ کُتل می توان پذیرفت که حداقل برخی از این پایه های سنگی نقش پایه ستون نداشته و مربوط به بناهای ستوندار نیستد، بلکه به احتمال برخی از آنها در فضای مرکزی محوطه های مقدس چون آتشکده های زرتشتی کاربرد داشته اند. قطعاً درک این موضوع بدون توجه به بافت باستان شناختی این یافته ها دشوار خواهد بود، اما باید اشاره کرد پایه های سنگی خارج از بافت های باستان شناختی را لزوماً نباید پایه ستون هایی فرض کرد که بار سقف را تحمل می کرده اند. با این حال معترفیم که اگر برخی از این پایه های سنگی در بستر باستان شناختی چون آتشکده ها به دست نمی آمدند، نمی توانستیم تفکیکی میان کاربری آنها به عنوان پایه های سنگی با کاربری ویژه در نیایشگاه ها با پایه ستون های متداول معماری داشته باشیم.