آذری اسفراینی

کمال الدین علی محتشم کاشانی که به چکامه معروف عاشورایی خود شهره است، در فن شاعری و ترکیب بند جاودانش محصول زمینه هایی از آثار سرایندگان نسل های پیش از خود است. در این جست وجو به بازخوانی اجمالی سه مورد که دارای ظرفیت زمینه سازی کسب دانش شعر و مرثیه از سوی این شاعر آیینی است، پرداخته می شود که عبارت اند از: مولانا حسن کاشی، عارف و شاعر سده های هفتم و هشتم هجری؛ نورالدین حمزه بن علی معروف به آذری اسفراینی، صوفی شیعی کمترشناخته شده سده های هشتم و نهم هجری؛ محمد بن علی بن سلیمان راوندی، نویسنده سنی مذهب، مورخ و شاعر سده ششم هجری. در پایان جست وجو بدین نتیجه نزدیک شده ایم که گرچه بهره جویی محتشم از سروده های حسن کاشی و آذری اسفراینی ناموجه نمی نماید، احتمال تأثیرپذیری شاعر کاشانی از ترکیب بند راوندی،در مرثیه سید فخرالدین علاءالدوله عربشاه را در کنار دو مورد دیگر نمی توان از نظر دور انگاشت؛ بلکه به ملاحظه قدمت بیشتر، شاید دارای توجیه روشن تری هم باشد.

کتاب عجایب الدنیا یکی از معروف ترین عجایب نامه های زبان فارسی است که انعکاس زیادی در آثار پس از خود داشته است. برخی پژوهشگران انتساب این کتاب به ابوالموید بلخی را رد کرده اند. اما اینکه نویسنده این اثر چه کسی می باشد سؤالی است که تاکنون بی پاسخ مانده است. آذری اسفراینی در کتاب عجایب و غرایب، 14 بار به این کتاب ارجاع داده، که در یکی از آنها کتاب را به ناصر خسرو نسبت داده است. نگارنده در این پژوهش به دنبال بررسی صحّت این انتساب است. بدین منظور ابتدا برای بررسی میزان دقت نظر آذری در ارجاع، منابع او بررسی شد. این بررسی نشان داد نقل قول های ذکر شده توسط آذری، در منابع مورد نظر موجود است و به صحّت قول و امانتداری او می توان اعتماد کرد، و مقایسه 14 حکایت ذکر شده از کتاب عجایب الدنیا مشخص کرد که عجایب الدنیای مورد نظر آذری همین کتاب است. همچنین بررسی آثار ناصر خسرو و تذکره ها نشان می دهد که احتمالاً  او در دوره ای از حیات علمی خود به این شاخه از علوم علاقه داشته است. بنابراین می توان نتیجه گرفت سخن آذری اسفراینی مبنی بر انتساب عجایب الدنیا به ناصر خسرو غیر محتمل به نظر نمی رسد و شاید ناصرخسرو پیش از بر تن کردن ردای تفکّر اسماعیلی و مطرح شدن به عنوان حجّت جزیره خراسان کتاب عجایب الدنیا را تألیف کرده باشد.