احسن التقاسیم

با گسترش و توسعه علم جغرافیا در جریان نهضت ترجمه، در قرن چهارم هجری شاهد ظهور عده ای از جغرافی نویسان هستیم که با پیروی از روش ابو زید بلخی (235-322ق) به آثار خود رنگ و بوی مذهبی بخشیدند که این سبک و روش منجر به شکل گیری مکتب جغرافیایی بلخی شد. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی آثار نمایندگان برجسته مکتب مذکور، به بررسی این مساله بپردازد که به رغم شباهت های موجود این آثار از چه جهاتی با یکدیگر تفاوت دارند؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که هر یک از نویسندگان این مکتب در استفاده از منابع، نظام تقسیم بندی اقالیم، کمیت و نحوه ترسیم نقشه و علائم، سبک نگارش، ارائه اطلاعات تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روش و رویکرد متفاوتی داشته اند.

جایگاه زنان و شیوه حضور و ایفای نقش این قشر در جامعه، از موضوعاتی است که در بررسی و تحلیل هویت تاریخی ملت ها و ارزیابی سطح فرهنگی و تمدنی جوامع گوناگون، و از جمله جوامع اسلامی، همواره مورد نظر پژوهشگران بوده است؛ اما با توجه به انعکاس کم اخبار اجتماعی زنان در منابع تاریخی اوّلیه اسلامی، باید منابع دیگر را برای آگاهی از نقش زنان کاوید. یکی از مناسب ترین منابع دوره اسلامی در این زمینه، متون جغرافیایی است که تصویری از حیات اجتماعی زنان در شهرهای مختلف را می توان در برخی از آنها یافت. کتاب احسن التقاسیم نوشته محمدبن احمد شمس الدین مَقدِسی (380 ق)، از جمله منابع جغرافیایی است که نگاهی ویژه به مردم و آداب ورسوم آنها دارد. این نوشتار، بر آن است به این پرسش پاسخ دهد که مَقدِسی به چه بخشی از اخبار زنان بیشتر توجه داشته و از چه زاویه ای به آنان نگریسته است؟ شواهد گردآوری شده از این کتاب، نشان می دهد که ساحت اجتماعی فعالیت زنان، ازدواج و فساد اخلاقی، مهم ترین موضوعات مورد تو جه در این کتاب در باب زنان است. همچنین، مَقدِسی از نگاه دینی به زندگی اجتماعی مردم پرداخته و از این زاویه، کوشیده است در باره رفتار زنان داوری کند.

از اثر جغرافیایی مقدسی که به نام احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم شناخته می شود دو نسخه در دست است. یکی نسخه برلین که تاریخ تألیف آن ۳۷۵ ق. است و دیگری نسخه استانبول که تاریخ تألیف آن مشخص نیست. می دانیم که کتاب مقدسی نسخه های مختلفی داشت که خود مؤلف تهیه کرده بود و ممکن است این نسخه ها از نظر تقدم و تأخر و تفصیل با هم متفاوت باشد. همین طور می دانیم که این نسخه ها نام های مختلفی داشت. دخویه در تصحیح خود که تنها تصحیح کتاب است نسخه برلین را اساس قرار داد؛ اما تاریخ گذاری نسخه استانبول می تواند سبب تجدید نظر در این تصمیم شود. بیشتر محققانی که پیش از این درباره تاریخ گذاری نسخه استانبول اظهار نظر کرده اند معتقد بودند که تاریخ تألیف نسخه استانبول پیش از نسخه برلین است. نسخه استانبول ۲۳۲ برگ است و به خط نسخ نوشته شده است و به شماره «۲۹۷۱ مکرر» در مجموعه ایاصوفیه کتابخانه سلیمانیه استانبول نگهداری می شود. نام این نسخه الاقالیم یا المسافات و الولایات است و به شخصی به نام ابوالحسن علی بن حسن که از بزرگان دستگاه سامانیان بود تقدیم شده است. شواهد تاریخی موجود در نسخه استانبول نشان می دهد که این نسخه بین ربیع الثانی تا ذیحجه سال ۳۷۸ ق. تألیف شد و شاید با نسخه ای باشد که به خط مقدسی در دست یاقوت حموی بود، مرتبط باشد؛ چرا که تنها کسی که به تاریخ ۳۷۸ ق. به عنوان سال تألیف کتاب مقدسی اشاره کرده است یاقوت حموی است.