مبانی مشورت

تشکیل حکومت به طور قطع از مظاهر هر تمدنی است؛ چنانکه یکی از مقوله های مهم در حکومت داری، اهمیت به آراء عمومی و مشورت با مردم است. اینکه مشورت با مردم یکی از اقدامات مهم و بلکه بخشی از سیره رسول خدا(ص) بوده است، امری غیرقابل انکار و بلکه غیرقابل تردید است، اما اینکه این مشورت ها در چه قلمروهایی و مبتنی بر چه مبانی ای بوده است، از مباحث مورد گفتگو و اختلاف نظر میان مورخان، مفسران و متکلمان است؛ چنان که راهبرد یا تاکتیک بودن این مشورت ها که مسئله اصلی این پژوهش را ساخته است، از مباحث مهم و دارای نتایج کاربردی برای اعصار مختلف فرهنگ، تمدن و حاکمیت اسلامی، به ویژه در نگاه به آینده و حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی خواهد بود؛ مسئله ای که کوشش می شود به روش تحلیلی و رویکردی تلفیقی یعنی تاریخی کلامی و مبتنی بر اسناد و مدارک تفسیری و تاریخی تبیین گردد. تشخیص راهبردی یا راهکُنشی بودن مشورت های پیامبر به عنوان الگوی تمام عیار مسلمانان و نیز حاکمان اسلامی، که هدف اصلی این مقاله را تشکیل می دهد، در نحوه مراجعه به آراء عمومی در حکومت های اسلامی در اعصار مختلف، تأثیر مستقیم دارد. به نظر می رسد مشورتهای رسول خدا (ص) در دو قلمرو سیاسی و نظامی بیشتر نمود داشته است و هریک از این قلمروها مبتنی بر امور عرفی بوده است؛ همچنانکه راهبردی بودن تمامی مشورتها نیز غیرقابل تردید است؛ مضاف به این که رسول خدا (ص) و به تبع ایشان مردم، بین امور عرفی و امور الهی که حکم شرعی درباره آنها وجود دارد، در مشورت کردن، تفکیک قائل می شدند.