ساخت پرسشی

دانش بر پایه پرسش استوار است و در هر متن علمی، فرض بر این است که نویسنده به یک یا چند پرسش معین پاسخ دهد. با وجود مطالعات گسترده در خصوص ملاحظات دستوری، آوایی و معنایی ساخت های پرسشی، تحلیل کاربردشناختی این گروه از ساخت های زبانی دارای سابقه چندانی نیست. برای نخستین بار هایلند ( 2002 ) ساخت پرسشی را با رویکردی کاربردشناختی و به مثابه راهبردی کلامی برای جلب توجه خواننده متن معرفی کرد. در انگاره نظری هایلند، هفت کارکرد کلامی برای ساخت های پرسشی پیش بینی شده است: 1) ساخت پرسشی در جایگاه عنوان اثر، 2) مقدمه چینی، 3) بخش بندی متن، 4) موقعیت محکم، 5) اظهار نگرش یا رد ادعا، 6) تأیید خواننده و 7) پرسش واقعی. به دلیل فقدان مطالعه ای در خصوص کارکرد کلامی ساخت های پرسشی در زبان فارسی، نگارنده پس از فراهم ساختن پیکره ای از متون علمی زبان فارسی شامل 5700000 هزار واژه، کوشیده است خلأ پژوهشی موردنظر را رفع کند. به منظور امکان مقایسه میان متون، فراوانی ساخت های پرسشی در قالب مقیاس 10000 واژه نیز محاسبه شده است و یافته ها نشان می دهد که ساخت های پرسشی در ژانر کتاب درسی بیش از دو نوع مقاله و طرح پژوهشی به کار می رود. همچنین، در این خصوص شاهد تفاوت در متون مربوط به دو حوزه علوم انسانی و علوم پایه هستیم و لذا، دیدگاه مبتنی بر وجود دوگانه علوم نرم و علوم سخت تقویت می شود. تفاوت در کارکرد کلامی ساخت های پرسشی در متون مربوط به رشته های مختلف دانشگاهی نیز مشاهده می شود.

مقاله حاضر به بررسی ساخت هایی می پردازد که هدفشان دریافتِ اطلاعات نیست و گوینده انکار یا محال بودن موردی را تأیید می کند؛ این نوع ساخت ها، انکاری نامیده می شوند. هدفِ پژوهش این است که بدانیم ساخت های انکاری که از جنبه ساختاری شبیه ساخت های پرسشی هستند، در زبان فارسی چه ویژگی هایی دارند. دامنه پژوهش، مشتمل بر شماری از ساخت انکاری است. داده ها از دو بُعد معنایی و کاربردی  بر مبنای دیدگاه چوانگ (Cheung, 2008; Cheung, 2009) بررسی می شوند و روش تحلیل داده ها توصیفی- تحلیلی است. بررسی داده ها نشان می دهد که ساخت های انکاری ماهیت پرسشی ندارند و پرسش واژه های محدودی در این نوع ساخت ها به کار می روند. برآیند کلی پژوهش نیز نشان می دهد که با وجود شباهت ظاهری میان جمله های پرسشی در زبان فارسی، ساخت های انکاری با ساخت های دیگر مانند پرسش های متعارف، تعجبی، تأکیدی و بلاغی تفاوت دارند. حضور فعل مثبت، عدم دریافت پاسخ، دامنه سور محدود، کاربرد محدود قید ها و مجاز نبودن پاسخ پاره جمله ای از ویژگی های خاص این نوع جمله ها است که آن ها را از دیگر ساخت های مشابه متمایز می کند.