لعاب

تنوع رنگی و نمایش رنگین کمانی لعاب مینایی، این لعاب را جزو باشکوه ترین تزیینات سفالینه ها قرار داده است و طیف گسترده رنگ های زرد، آبی، سبز، قهوه ای، ارغوانی، سیاه که گاه همراه با طلاکاری و زرین فام است را شامل می شود. سال تولید این شیوه تزیین سفالینه ها، براساس کتیبه های موجود بر آثار سفالین، دوره زمانی اواخر قرن 6 و اوایل قرن 7 هجری قمری است. مقارن با این دوران، محمد ابن ابی البرکات جوهری نیشابوری در کتاب جواهرنامه نظامی متن ارزشمندی در فصل چهارم خود با عنوان «صفت انواع رنگ ها که بر قواریر و انواع اوانی قاشی و اصفهانی و شامی و چینی و غیر آن به کاردارند»، در مورد این تکنیک، اشارات و ترکیبات متنوعی ارائه کرده است که در بین آن ها با دو ترکیب متفاوت با نام زرد مواجه می شویم؛ هدف از این تحقیق، مطالعه و مقایسه ترکیب های مواد مولد رنگ زرد در کتاب مذکور و نتایج تجربی ساخت آنها و همچنین تطبیق بصری رنگ های حاصله با رنگ های بکاررفته در سفال های مینایی این دوران است تا از این راه صحت ترکیبات مذکور را هم از طریق آزمایش و هم به واسطه تطبیق بصری با نمونه های سفال های مینایی ارائه کنیم. در این راستا سوالی مطرح می گردد که حاصل آزمایش های تجربی دو ترکیب متفاوت ارائه شده در جواهر نامه نظامی با عنوان «لون زرد»، چگونه است و چگونه در بستر سفال های مینایی شاهد آن ها هستیم؟ این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی در بخش نظری و به روش تجربی در بخش آزمایشگاهی است. اطلاعات و داده ها به روش کتابخانه ای، مشاهده و آزمایشگاهی جمع آوری و مورد ارزیابی کیفی قرار گرفته است. نتایج آزمایشگاهی نمایانگر دو رنگ زرد متفاوت با دو ترکیب متفاوت ارائه شده در متن جواهرنامه نظامی است. روش اجرایی به روش رولعابی در محیطی اکسیداسیون مشابه لعاب مینایی دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان است که در دو دمای متفاوت بدست آمدند. در مقایسه بصری نمونه های حاصله با رنگ های زرد بکار رفته در نقوش سفال های مینایی مشابهت های بسیاری یافت شد.

ساخت لعاب یا مینا از فنونی است که به واسطه ارتباط آن با صِبغ یا رنگ نشانی می تواند به عنوان بخشی از کیمیای دوره اسلامی مطرح شود. لعاب قلیایی یکی از انواع لعاب است که در ایران پیشینه ای طولانی داشته و ساخت آن به وسیله شخار طبق متون دوره اسلامی انجام می شده است. شخار، خاکستر گیاهان بوده و به سبب میزان بالای قلیا (سدیم و پتاسیم) به عنوان دگرگون ساز در ساخت لعاب یا مینا عمل می کرده است. در این پژوهش سعی شد تا بر اساس متون مربوط به ساخت لعاب در دوره اسلامی لعاب های قلیایی مجدداً ساخته شوند. نتایج حاصل از بازسازی دستورالعمل های موجود در متون دوره اسلامی نشان داد که آن دستورالعمل ها برای ساخت لعاب کاملاً عملی هستند. اما دو نوع گیاهی که در متون برای ساخت لعاب آمده اند گیاهان شورا و اُشنان هستند. در اینجا سعی شد تا با آنالیزهای XRD و ICP-MS به بررسی دقیق تر خواص گیاهان فوق در لعاب پرداخته شود. چنین آنالیزهایی می توانند به یاری مطالعات تاریخ علم و فناوری آمده تا فناوری گذشته نه تنها بازسازی بلکه بازْزنده سازی و راستی آزمایی علمی شود. همچنین چنین آنالیزهایی می توانند به بازخوانی یافته های باستانی کمک کرده و یک رُکن جدید در مطالعات تاریخ علم برای پژوهشگران روشن سازند و آن رُکن مواد باستانی هستند که خود می توانند مانند یک متن به یاری پژوهشگران تاریخ علم بشتابند. 

در سفال دوره اسلامی ایران نسبتبه گذشته، تحولی اساسی درزمینه ساخت انواع لعابها و استفاده از مواد رنگکننده بهوجود آمدهاست. واژگان و اصطلاحات بسیاری در رساله دانشمندان و نویسندگان این دوره برای آن مواد دیدهمیشود که تاکنون شناسایی و معرفی کاملی از آنها ارائه نشدهاست. نکته مهمتر اینکه در چنین متونی بسیاری از روشهای تولید سفال و مواد مصرفی آوردهشده که مطالعه آنها میتواند راهگشای اهل فن در این زمینه باشد. البته شایان یادآوری است که اصطلاحات بهکاررفته در آنها، واژگانی سنتی هستند که امروزه کمتر مورد استفاده قرارمیگیرند و این خود، باعثشده که فهم این متون برای خوانندگان دشوار شود. ازدیگر سو در منابع پژوهشی امروز، بیشتر واژگان علمی این مواد بهکاربرده شدهاست. ازهمین رو برای سهولت در خوانش متون کهن که کمک شایانی به احیای هنرهای سنتی میکند، شناخت و معرفی این واژگان بسیار ضروری است. بنابراین در این مقاله نخست، واژگان امروزی مواد اولیه رنگکننده لعاب بررسی و معرفیمیشوند. سپس، با بهرهگیری از متون کهن، شناسایی و معرفی واژگان پیشین آن در دوران اسلامی صورتمیگیرد. درنهایت با تجزیه و تحلیل کیفی داده ها، تطبیق واژگان پیشین با واژگان امروزی انجاممیپذیرد. بدینترتیب، پرسشهای قابل طرح در مقاله پیشرو بدین قرار است که پیشینیان ما در دوران اسلامی از چه مواد رنگزایی در لعابها استفادهمیکردند. دیگر اینکه، آیا امروزه هم از آن مواد در ساخت لعاب استفادهمیشود. نتیجه این بررسیها افزونبر بهدستآوردن معادل امروزی بسیاری از واژگان پیشین که میتواند در خوانش متون کهن و دستیابی به روش پیشینیان در تولید انواع لعاب راهگشا باشد، مشخصمیکند که تنوع واژگان پیشین برای هر ماده رنگکننده لعاب بنا به دلایلی نسبتبه واژگان امروزی آنها بیشتر بودهاست. ضمن اینکه امروزه بسیاری از آن واژگان فراموششده و بجای آنها اصطلاحات علم جدید شیمی رایج گردیدهاست. همچنین بسیاری از ترکیبات شناختهشده مواد در عصر حاضر، در لعابهای قدیم استفاده نشدهاست و برای واژگان آنها معادلی در گذشته یافتنمیشود.