اقتصاد سیاسی نفت

سیاست خارجی آمریکا در خلال چند دهه گذشته، در مسیر تحکیم موقعیت دلار به عنوان ارز اصلی در معاملات نفتی کشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه و ذخایر ارزی سایر کشورها حرکت کرده است. سیاست پترو دلار آمریکا، نظمی را ایجاد کرده که بر پایه آن بهای خرید نفت از فروشندگان مسلمان با دلار تعیین می گردد. آن ها بر این باورند که اگر ارز دیگری به جای دلار در معاملات نفتی به ویژه در کشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه چنین موقعیتی را پیدا کند، بسیاری از کشورها دلارهای ذخیره شده خود را خواهند فروخت و این وضع موقعیت دلار را نسبت به ارزهای معتبر دیگر  تضعیف خواهد کرد. این مقاله، روندهای حاکم در اقتصاد سیاسی نفت کشورهای مسلمان نشین خاورمیانه را به عنوان فروشندگان نفت در بازار مبادلات نفت در جنگ پترو دلار بر اساس مدل SWOT مورد بررسی قرار می دهد.        

نفت به عنوان مهمترین منبع استراتژیک کشورهای جنوب غرب آسیا، از وزنه ی سیاسی و اقتصادی فزاینده ای در ساختار ژئوپلیتیک کشور ایران برخوردار است. تا پیش از بی ثباتی در بهای نفت که از اواخر 2013 بدین سو رخ داده، چالش های کلان اقتصادی از سوی دولت های صاحب نفت، مدیریت می شد. با به هم پیوستگی مجموعه ی نظام مندی از رقابت های ژئوپلیتیکی در جنوب غرب آسیا، پیدایش نفت های جایگزین در ایالات متحده ی آمریکا و انرژی های تجدید پذیر و اغتشاش فزاینده در فضاهای ژئواکونومیک خاورمیانه، چالش های عمده ای در اقتصاد سیاسی کشورهای تولید کننده ی نفت به وجود آمد. جمهوری اسلامی ایران نیز در این گذار سخت به عنوان یکی از هسته های مرکزی نفت خیز در جنوب غرب آسیا نیز هم راستا با بی ثباتی های بهای نفت، مجموعه ای از چالش ها را تجربه کرده است، مضاف بر این که تحریم های بین المللی نیز در تشدید وضعیت ایران نقش آفرینی مستقیمی داشته است. با توجه به اهمیت پایدار و استراتژیک نفت در ساختار سیاسی و اقتصادی کشور، پژوهش حاضر به بررسی نقش ژئوپلیتیک قدرت (ساختار-کارگزار) در اقتصاد سیاسی نفت ایران پرداخته است. رهیافت نظری این پژوهش بر پایه ی نظریه ی ساخت یابی قرار دارد. نتایج نشان می دهد که ناهمگنی ساختار-کارگزار در چارچوب افزایش مشارکتی سازمان های حاکمیتی و واسطه ایی با سبقه ی اقتصادی-سیاسی، یکی از چالش های عمده در اقتصاد سیاسی نفت ایران محسوب می شود. از این رو، مدیریت سیستمی و یکپارچه سازی ساختار-کارگزار می تواند چالش های فراروی درآمد کشور از بهای نفت را تا اندازه ی زیادی به سامان کند.

این مقاله می کوشد قیام های مردمی در کشورهای عرب خاورمیانه و شمال آفریقا را از منظر اقتصاد سیاسی نفت بررسی کند. دراین راستا، مقاله برپایه یک الگوی تحلیلی چندمتغیره، هم علل بروز قیام ها و هم علل سمت و سوی متفاوت تحولات در جریان قیام های مردمی درکشورهای عرب منطقه را که از اواخر سال 2010 آغازشد، تجزیه وتحلیل می کند. مقاله نشان می دهد که همه کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در حوزه اقتصاد سیاسی خود ویژگی مشترکی دارند که می توان آن را بر پایه اتکا به رانت های خارجی توضیح داد. نوع و حجم این رانت ها و میزان اتکای به آنها در سطح کشورهای منطقه با هم تفاوت دارد؛ اما حضور چشمگیر رانت های خارجی، در همه جا شایع است و به شیوه های متفاوتی بر ثبات سیاسی اثر می گذارد. مهمترین پرسش مقاله این است که اقتصاد سیاسی نفت خاورمیانه چگونه بر بروز قیام های مردمی و سیر تحول آنها در کشورهای عرب منطقه تأثیر گذاشته است؟ فرضیه ای که درپاسخ به این پرسش ارائه شده، این است که اقتصاد سیاسی نفت در کشورهای عرب خاورمیانه به سبب تولید ساختارهای متصلب رانتیری در بروز قیام های مردمی نقش عمده ای داشته و در عین حال، ترکیب های متفاوت درآمدهای رانتی با طیفی از متغیرهای سیاسی و اجتماعی واسط داخلی وخارجی، سیر متفاوتی از تحولات را در جریان قیام های مردمی در کشورهای منطقه رقم زده است. مقاله برای آزمون فرضیه از رویکرد نظری جدید در مطالعات نفت و سیاست بهره می گیرد و بر پایه آن تحلیلی ارائه می کند که در آن آثار رانت های خارجی همزمان در سطوح داخلی، منطقه ای و فرامنطقه ای بر ثبات داخلی کشورهای عرب مدّ نظر قرار می گیرد. این شیوه نگاه، هم از رویکرد تقلیل نگر در تحلیل علل بروز قیام های مردمی در کشورهای عرب جلوگیری می کند و هم قادر است علل تفاوت سرنوشت کشورها در خلال این رخدادها را تا اندازه زیادی توضیح دهد. مقاله طیفی از داده های کمّی وکیفی را به روش تحلیلی و توصیفی در راستای آزمون فرضیه تجزیه و تحلیل کرده است.