فلزکاری سلجوقی

فلزکاری در دوره سلجوقی با حفظ ابهت و ظرافتهای خاص دوره ساسانی، جنبههای هنر اسلامی را نیز در بردارد. حمایت و تشویق پادشاهان سلاجقه در تعالی این هنر مؤثر واقع شد. در گنجینه اسلامی موزه ملی تعداد زیادی از این آثار فلزی موجود است که شامل تعدادی شمعدان، بخوردان، هاون، صندوقچه و جعبه، مرکبدان، کوزه، آینه، دیگچه میباشد. تقریباً بر روی همه اشیاء فلزی نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی و کتیبه ترسیم شده است. این کتیبهها گاهی مرکب از مفاهیم مهجور آرمانی است، اغلب اطلاعات ارزشمندی را درباره حامیان، سازندگان و تاریخ آن ها ارائه میدهد و کمتر اتفاق میافتد که جای تولید و کارگاه آن ها ذکرشده باشد. نگارندگان در پژوهش پیش رو کوشیدند تا به شناخت شیوه ها و سبک های طراحی حروف کتیبه ها بر روی ظروف فلزکاری سلجوقی و با تأکید بر چهار نمونهی فلزی گنجینه اسلامی موزه ملی را تشریح کنند. بنابراین مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش است که چه رابطه ای میان ساختار خطوط کتیبه های ظروف فلزی در دوره سلجوقی با حجم ظروف و تزئینات پیرامونی وجود دارد؟ تمام کتیبههای این ظروف با خطوط کوفی، نسخ و ثلث و با انواع تزئینی مختلف ترسیم شده اند. پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات آن به شیوه اسنادی و میدانی انجام گرفته است. نتیجه نشان می دهد که این کتیبه ها متأثر از حجم کلی ظروف و ساختار نقوش پیرامون طراحی شده اند.

ویکتوریا دی. الکساندر، جامعه شناس معاصر، در نقد و تکمیل دو رویکرد بازتاب و شکل دهی که به تأثیر و تأثر جامعه و هنر می پردازد، «الماس فرهنگی تعدیل شده» خود را ارائه می کند و به نقش کلیدی توزیع کنندگان جامعه هنری تأکید می ورزد. یکی از هنرهای شاخص ایرانی فلزکاری است که در دوره سلجوقی فراز و رفعت بی نظیری در تاریخ هنری ایران رقم می زند. نوآوری، پیوند و تکامل از خصوصیات هنر این دوره است که جا دارد در جهت دریافت سیر تحول و تکاملی جامعه و هنر ایران بررسی شود. این پژوهش، به شیوه تاریخی توصیفی و تحلیلی، در بخش تولید، نظام صنفی جامعه و جایگاه  فلزکاران به وجه شکل دهی جوامع هنری رهنمون می شود. مصرف کنندگان و مخاطبان نیز طبقه متوسط جامعه، سلاطین و درباریان معرفی شده اند که بر پایه نوع تقاضا بر جامعه هنری سلجوقی نفوذ کرده اند. در ادامه و براساس نقش مهم توزیع کنندگان و حامیان هنری، چگونگی شکل گیری و ارتباط این جوامع و سبک سلجوقی بررسی و به دلیل نداشتن منابع کافی، جامعه آماری شامل بیست اثر فلزی از دوره سلجوقی و ساسانی انتخاب شد. در ادامه، با ارائه نمودارهایی، فلزات، تکنیک های ساخت و تزیین آثار مقایسه شده و درنهایت، نظام توزیع سلجوقی پاسخ ساختار اسلامی جامعه را یافته است.      

هندسه از سالیان دور موردتوجه معماران، صنعت گران و هنرمندان بوده و در دوره سلجوقی پیشرفت زیادی داشته است. در این دوره علاوه بر هندسه، فلزکاری نیز به اوج خود رسید. نمونه های ظروف فلزی این دوره دارای نقوش هندسی هستند و برخلاف نقوش هندسی که گسترده و قابل تکثیر هستند در قاب واگیره دایره محصورشده و جزو نقوش گسسته محسوب می شوند. علیرغم اهمیت این نقوش در هنر اسلامی به نظر می رسد تاکنون مطالعات زیادی بر روی این نقوش هندسی که دارای ترسیم هندسی متنوعی هم هستند صورت نگرفته است. پژوهش پیش رو به دنبال پاسخگوی به این سؤالات است: 1. نقش هندسی موجود در آثار فلزی دوره سلجوقی از چه الگوها و تناسبات هندسی، بهره گرفته شده است؟ 2. با چه شیوه ترسیمی می توان به آن نقش هندسی دست یافت؟ بر همین اساس در این مقاله 4 نمونه از آثار فلزی موجود در موزه آرمیتاژ که دارای تزیینات نقش گسسته هندسی است به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، موردمطالعه قرارگرفته و شیوه ترسیمی آن ها بررسی شده است. بر اساس این مطالعه مشخص گردید بیشتر این نقوش بر پایه ستاره شش پر هستند که با چندضلعی ها و دایره ها ترکیب شده اند. ترکیب این نقش ها بر مبنای شش ضلعی است و با توجه به تقسیمات شش ضلعی ها بر مبنای ستاره شش پر می توان به نحوه ترسیم این نقوش پی برد.