معارف حدیث

دعای عدیله یکی از دعاهای نسبتا معروف است. برخی، خواندن این دعا را برای حفظ و تثبیت ایمان و در امان ماندن از فراموشیِ عقاید در هنگام مرگ، توصیه کرده اند. متن دعای عدیله توسّط شیخ عبّاس قمی در کتاب «مفاتیح الجنان» آمده و در کتاب «مفتاح الجنان» نیز با عنوان «دعاء العدیله الکبیر» وجود دارد. کاربرد و شهرت این دعا در میان مردم از یک سو و وجودنداشتن تحقیقی مستند در رابطه با سند و متن آن از سوی دیگر، اعتبارسنجی این دعا را ضروری می کند. هدف از این پژوهش، تبیین جایگاه دعای عدیله در منابع روایی شیعه است. نوشته حاضر برای نخستین بار با منبع یابی، سندشناسی، بررسی محتوایی، طرح دیدگاه های گوناگون و ارزیابی این دعا با برخی ملاک های موجود در پذیرش متون حدیثی، به اعتبارسنجی آن پرداخته است.

پیام شماری از روایات معتبر، ناتوانی شیاطین جن در آشکارشدن با سیمای پیامبر است. مهم ترین جوامع حدیثی شیعه و سنی گزارش گر این حقیقت اند. در منابع حدیثی شیعه، این حکم به اوصیای پیامبر و شیعیان خاص و در منابع شیعی و سنّی، این حکم به همه پیامبران الهی، تسری داده شده است. راه تمییز بین مکاشفه ها و خواب ها ی رحمانی و شیطانی با فهمِ درستِ این آموزه ها گِره خورده است. هدف این پژوهش، بررسی محدودیت آشکارشدن شیطان ها با تنوّع شکل، با استناد به روایات معتبر است. به این منظور، ناتوانی شیاطین از آشکارشدن «با سیمای پیامبران و جانشینانشان» و «با سیمای شیعه حقیقی» در دو گام تحلیل می شود. بررسی «روایاتِ معارض» و «ناتوانی شیطان ها از آشکارشدن با سیمای شیعه حقیقی»، از نوآوری های مقاله است.

یکی از مباحث کلامی درباره معصومان^ امکان شهود آنان بعد از وفاتشان است. به ظاهر شهود معصومان وفات یافته در بیداری و احتضار، هم بر اساس قوانین تشریعی و تکوینی خداوند میسّر است و هم بر اساس رخ داد آن در خارج؛ یعنی، هم امکان ذاتی دارد و هم امکان وقوعی. ادله و شواهد متعدد روایی، امکان وقوع شهود را پشتیبانی می کنند. قوی ترین دلیل روایی مسلّم نزد غالب اندیشمندان فریقین، روایات معراجیه در معتبرترین جوامع است. طبق این روایاتِ مستند به قرآن، علاوه بر شرکت کردن نبی مکرم در گردهمایی پیامبران در بیت المقدس، در آسمان ها نیز با برخی از آنان ملاقات و گفت وگو داشت. روایات مربوط به شهود تعدادی از معصومان توسط محتضر، نزد شیعه متواتر است. اثبات امکان وقوعی شهود، پیام آور استمرار حیات، آگاهی برخی از فعالیت ها و مسؤلیت های معصومان و در نتیجه، اثبات کننده معقول بودن توسل به آنان پس از وفاتشان است. مأموریت این پژوهش کتابخانه ای، گزارش ادله و شواهد روایی امکان وقوعی شهود در بیداری و احتضار است.

اسلام، کار و تلاش برای کسب روزی را امری مقدّس می داند. یکی از عوامل پیشرفت جامعه اسلامی، «کار» است؛ از این رو بررسی سیره عملی پیامبر صلی الله علیه و آله در این موضوع گامی در مسیر فرهنگ سازی برای کار و اشتغال به شمار می رود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در طول دوران حیاتشان، مشاغل اقتصادی مختلفی داشتند و همواره یاران خود را به کار سفارش کردند. لزوم الگوگیری از سیره نبوی، ایجاب می کند تا در موضوعات مختلف اجتماعی از جمله کسب و کار سیره و سخن ایشان مورد پژوهش قرار گیرد. هدف این نوشتار معرّفی پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان الگویی جهت فرهنگ سازی کار و اشتغال است. این مقاله برای نخستین بار با تمرکز بر سیره و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله فهرستی از شغل های آن حضرت و بهره های کار از روایات و منابع تاریخی مرتبط با ایشان را ارائه می کند. این نوشته ابتدا به جلوه های کار در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله پرداخته، سپس فواید کار در سخن ایشان را بازپژوهی می کند.

شب ، زمان اصلی استراحت انسان است و بهترین فرصت برای خلوت با پروردگار و عبادت نیز به شمار می رود. اجرای دو برنامه استراحت و عبادت در یک بازه زمانی مشخص ، نیازمند زمان بندی است. پژوهش پیشِ رو درصدد استخراج «برنامه زمانی شب زنده داری» از میان روایات شیعه با تأکید بر منابع کهن است. به این منظور ، پس از جمع آوری روایات و دسته بندی آن با روش «تحلیل مضمونی» ، نگاه برخی از محدّثان متقدّم درباره زمان شب زنده داری نیز بررسی می شود. سپس برآیند نظرات آنها تبیین شده و «برنامه زمانی شب زنده داری» ارایه می گردد. بر اساس این طرح ، شب زنده داری از نیمه شب تا پایان آن پسندیده بوده و در سحرگاه از فضیلت بیشتری برخوردار است. این برنامه با دو معیار «اشتراک نظر قدما» و «تراکم روایات» ، اعتبارسنجی شده است.

ابوطالب علیه السلام شخصیتی تأثیرگذار در تاریخ اسلام است که ابعاد مختلف زندگی اش سزاوار بررسی است. زیارت ها و دعاهای مرتبط با حضرت ابوطالب علیه السلام در این مقاله بررسی شده است. با توجّه به نقش ایشان در شکل گیری اسلام و همچنین نسبت نزدیک با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام، پرداختن به این موضوع ضروری است. با بررسی و معرّفی زیارات و دعاهای منسوب به این مرد الاهی، مؤمنان با این معارف آشنا می شوند و می توانند در آداب و اعمالشان از آن بهره گیرند. این مقاله، با تتبّع در معارف مرتبط با این موضوع، مقام و جایگاه حضرت ابوطالب علیه السلام را در آینه زیارات و ادعیه با اشاره به برخی رخدادهای تاریخی تبیین می کند.

زیارت آل یاسین در کتاب های الاحتجاج مرحوم طبرسی و المزار الکبیر ابن المشهدی از منابع سده ششم نقل شده و به ناحیه مقدّسه منسوب است. این زیارت فقط در المزار الکبیر با سند آمده است. در دوران معاصر اشکالاتی به این سند وارد شده است. این نوشتار حاصل پژوهشی است با روش کتابخانه ای، درباره این سند. بحث از سند، در سه بخش کلّی، ارائه شده است. در بخش نخست، از اعتبار کتاب المزار الکبیر به عنوان تنها کتابی که آن را با سند نقل کرده سخن به میان می آید. به باور نگارنده، تردیدها، درباره انتساب این کتاب به شخصیت موثّق و شناخته شده سده ششم، جناب محمّد بن جعفر المشهدی، درست نیست. در بخش دوم، تأکید شده که بنا بر مبنای رجالی محقّق خویی، توثیقات نویسنده المزار الکبیر درباره معاصرانش یا همان راویان اوّل اَسناد کتاب، معتبر است. در خصوص باقی افراد سند نیز توثیق او می تواند قرینه ای باشد بر اعتبار این راویان. در بخش سوم، افراد سند بررسی شده اند. از آن جا که سند پس از طبقه پنجم, به سه شاخه و طریق، منشعب شده، می توان زیارت را دارای سه سند دانست. بدین ترتیب، همگی افراد موجود در این اسناد، بررسی می شوند. افراد موجود در پنج طبقه اوّل یعنی «عربی بن مسافر»، «هبه الله ابن نماء»، «حسین بن احمد مقدادی»، «حسن بن محمّد طوسی»، «شیخ طوسی» و «ابن اشناس» در منابع رجالی متأخّر، دارای تجلیل هستند و شیخ طوسی و فرزندش توثیق دارند. راویان پس از طبقه پنجم در شاخه اوّل، «محمّد بن احمد بن یحیی قمی»، «محمّد بن علی بن زنجویه قمی» و «محمّد بن عبد الله حمیری» هستند که راوی اوّل و سوم توثیق دارند، امّا راوی دوم در منابع رجالی شرح حال ندارد و مجهول است و بدین جهت سند، ضعیف است. روایان شاخه دوم سند، «ابو مفضّل محمّد بن عبد الله الشیبانى» و «محمّد بن عبد الله حمیرى» هستند که ابو مفضّل در منابع رجالی تضعیف شده، امّا محمّد بن عبد الله حمیری، توثیق دارد. پس شاخه دوم هم به دلیل تضعیف ابو مفضّل، ضعیف است. راویان شاخه سوم، «عبد الله بن محمّد دعلجی»، «حمزه بن محمّد بن حسن بن شبیب» و «ابو عبد الله احمد بن ابراهیم» هستند. راوی اوّل توثیق دارد امّا راوی دوم مجهول است. راوی سوم نیز با قرائنی می تواند «احمد بن ابراهیم بن ابی رافع» باشد که توثیق دارد، هرچند این سخن، قطعی نیست. بدین ترتیب، شاخه سوم نیز دست کم به خاطر مجهول بودن راوی دوم، ضعیف است. بنابراین، هر سه سند این زیارت، با رویکرد رجالی، ضعیف به شمار می آیند و دلیل ضعف، مجهول بودن برخی از راویان است. با این حال اموری می تواند در جبران ضعف سند، کمک کند که در طول مقاله به آن پرداخته می شود.

نماز جمعه یکی از اعمال عبادی سفارش شده در اسلام است. این نماز از زمان رسول الله صلی الله علیه و آله برگزار می گردید. دو خطبه که توسّط امام جمعه خوانده می شود، از ارکان این نماز است. در این نوشتار سعی شده تا میزان زمانی که اهل بیت علیهم السلام برای ایراد این دو خطبه صرف می کردند، مشخّص شود. این کار برای الگودهی به امامان جمعه در سخنرانی هایشان ضروری است. برای رسیدن به این الگو، سعی شده تا همه خطبه های موجود از نماز جمعه معصومان علیهم السلام استخراج شده و زمان صرف شده در آن، تحلیل شود. همچنین روشی که بر اساس آن، خطبه ها زمان سنجی شده، تشریح می شود. پس از آن نکاتی درباره وقت خطبه ها بیان می گردد.