وظیفه گرایی اخلاقی

اخلاق موضوعی است فراگیر که همه جوانب زن دگی بش ر را پوش ش می دهد. حرفه حسابداری یکی از متشکل ترین و منضبط ترین حرفه های دنیاست و به دلیل نوع و ماهیت خدماتی که ارائه می کند بای د اعتب ار و اعتماد خاصی داشته باشد. تداوم این اعتبار و اعتم اد و تقوی ت آن، ب ه پایبندی فکری و عملی اعضای حرفه به ضوابط رفتاری و اخلاق ی آن بستگی دارد. یکی از محورهای اساسی در فلسفه اخلاق در حسابداری، بحث معیار فعل اخلاقی و ارزیابی افعال اختیاری حسابرسان به لحاظ اخلاقی می باشد. در این زمینه، در طول تاریخ، مکاتب متعدد و دیدگاه های متنوعی از سوی متفکران و فیلسوفان پدید آمده است که یکی از آن ها مکتب اخلاقی کانت و پیامد گرایی اخلاقی است. این پژوهش در گام اول به روش کتابخانه ای به جایگاه فلسفه های اخلاقی موجود در تدوین ایین رفتار حرفه ای پرداخته است. در گام دوم با استفاده از روش پیمایشی، دیدگاه های حسابرسان را تحلیل می نماید. وظیفه گرایی اخلاقی و پیامد گرایی اخلاقی تاثیر معناداری بر میزان پایبندی حسابرسان به ایین رفتار حرفه ای حسابرسان دارد. رعایت دو بعد اخلاقی وظیفه گرایی اخلاقی و پیامد گرایی اخلاقی می تواند هم در فرایند انجام امور حسابرسان را تشویق به رعایت حدود اخلاقی می نماید که این همان وظیفه گرایی اخلاقی را شامل می شود و نتیجه ی کار ارائه شده نیز به نحوی خواهد بود که برای همه قابل اتکا و قابل اعتماد خواهد بود و این هم مرتبط با پیامد گرایی اخلاقی می باشد.

ارائهٔ اصول راهنما برای تصمیم گیری در موقعیت های پیچیده و برآمده از تعارض/ تزاحم الزامات اخلاقی، همواره یکی از مهمترین دغدغه های فیلسوفان اخلاق بوده است. دیوید راس - فیلسوف اخلاق شهیر معاصر - با التفات و اِشراف به زوایا و ضعف های نظریه های هنجاری پیشین و بویژه نگاه و نظریهٔ وظیفه گرایانه ایمانوئل کانت - با اتکا به تمایز ابداعی و ادعایی میان «وظایف واقعی» و «وظایف در نگاه نخست» - در صدد برآمد تا راه و روزنه ای برای حل و منحل کردن مشکل تزاحمات اخلاقی بیابد. تکثرگرایی و انعطاف پذیری از ویژگی ها و به ادعا و اذعان بسیاری، از مزیّت های معتنا به نظریه وظیفه گرایانهٔ راس است که به جهت الهام و اثر پذیری از شیوه شهودگرایانه جی. ای. مور، به «شهودگرایی اخلاقی» موسوم و معنون شده است. در این مقاله پس از اشاره به عناصر و اصول نظریه نوآورانه دیوید راس و واکاوی مناشی و مقوّمات انگاره «وظایف در نگاه نخست»، کارایی و کامیابی این رویه و رهیافت بدیع و بنیادین در حلِّ دشواره های اخلاقی و تسهیل فرایند تصمیم گیری در موقعیت های پیچیده اخلاقی، تحلیل و نقد شده است.

«وظیفه گرایی»، به عنوان مشهورترین و مناقشه برانگیزترین نظریه ها در حوزه اخلاق، همواره در تقابل با رهیافت پیامدگرایانه تعریف و تلقی شده و رقیب سنّتی فایده گرایی به حساب آمده است. به اعتقاد بسیاری، نظریه وظیفه گرایانه ایمانوئل کانت، مشهورترین تقریر وظیفه گرایانه است که البته، از منظرهای مختلف بررسی و نقد شده و نقد آن از منظر مبانی اخلاق اسلامی نیز ضروری و مهم می نُماید. در این پژوهش - با روش تحلیلی۔انتقادی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و به ویژه منابع ناظر به اخلاق اسلامی - ضمن واکاوی مؤلفه ها و زوایای نظریه کانت، در صدد ارزیابی این نظریه بر اساس آموزه ها و مبانی اخلاق اسلامی برآمده ایم. به رغم ظرفیت ها و مزیّت های در خورِ توجه نظریه کانت، رویکرد مطلق گرایانه و همچنین عقل گرایی رادیکال کانت، چالش بر انگیز و آماج اشکالات و نقدها بوده است و برخی پیش فرض ها و دعاوی او و از جمله ادعای ناکامی و ناموجّه بودن ابتنای اخلاق بر دین - دست کم از منظر هواداران اخلاق دینی - ناپذیرفتنی و از مهم ترین نقاط ضعف رویکرد و نظریه او به شمار آمده است.

هدف: هدف در این پژوهش، دستیابی به مبانی ارزش شناختی اخلاق از دیدگاه نهج البلاغه بود تا با شناخت آن، بتوان معیارها و ضوابط اخلاقی را بر اساس آموزه های نهج البلاغه استخراج کرد. روش: این مقاله با روش داده بنیاد انجام شده است. یافته ها: با توجه به معیارهای ارزشی اخلاق در دو مکتب وظیفه گرا و غایت گرای اخلاقی، در مکتب اخلاقی امام علی(ع) گزاره هایی مبنی بر اخلاق وظیفه گرای قاعده نگر و سودگرای قاعده نگر وجود دارد؛ ولی این امر بدین معنا نیست که این مکتب اخلاقی به طور کامل منطبق با این دو دیدگاه اخلاقی است. نتیجه گیری: نتایج تحقیق، گویای آن است که دو اصل عدالت و حق طلبی، به عنوان معیار ارزش شناختی اخلاق در نهج البلاغه مطرح شده است. معیارهای تحقق اصل عدالت در نهج البلاغه عبارتند از: رعایت انصاف و مساوات، قرار دادن هر چیز در جای خودش، رعایت حقوق و اعتدال و میانه روی در روابط انسانها؛ و معیارهای تحقق اصل حق طلبی عبارتند از: تحقق آنچه واقعیت و امر واقعی است، رسیدن و دستیابی به حقیقت امور، اجازه و اختیار داشتن انسانها در امور مختلف، در نظر گرفتن استحقاق انسانها و مطالبه حقوقشان.