۲.
مقدمه: در حال حاضر، شتاب جمعیت و افزایش نرخ رشد شهرنشینی مرزهای پیشروی خود را در سطوح ملی و جهانی حفظ کرده و از این نظر نیازمند مجموعه ای از تأملات فکری نو و بهره گیری از ظرفیت های عملی دانش های کاربردی همانند شهرسازی و معماری ازجمله روی آوری به ساخت شهرهای جدید است. این نوشهرها اشتراک های وسیعی با مقولات و مفاهیم پایه شهرسازی و شهرنشینی همانند «کلان شهرها»، «رشد جمعیت»، «ساخت مسکن»، «کیفیت زندگی»، «خودکفایی» و «شهرگرایی» دارند و به نوعی همواره ارتباط خود را با این مفاهیم در قالب یک شبکه مفهومی منسجم حفظ کرده است. استقرار و احداث شهرهای جدید به معنای قرن بیستمی آن ، یکی از سیاست های شناخته شده در عرصه نظری و عملی دانش شهرسازی است که هم اکنون نسل های نوین آن در سطح جهانی در دستور کار قرار داشته و می توان از زوایای مختلفی به آن نگریست. در این زمینه، کشورهای مختلف جهان هریک به نوعی به سمت وسوی استقرار شهرهای جدید قرن بیست و یکمی حرکت داشته اند. تولد گونه ها و نسل های جدیدتر شهرهای جدید؛ اهمیت این الگوهای استقراربخش را به دلیل تحول در نوع نگاه به این شهرها، تنوع در اهداف و رویه ها و نیز و روی آوری به ابعاد کیفی در این دسته از شهرها را افزایش داده است. با این وجود، نگاهی بر ادبیات تحقیق و نیز مبانی نظری در دسترس در حوزه شهرهای جدید نسل دوم به ویژه در سطح کشور ایران نشان می دهد تا کنون تحقیقات و ایده های جهت دهنده مکفی و غنی در این زمینه شکل نگرفته و از این نظر نوعی خلأ علمی وجود دارد. از این نظر، شهرهای جدید نسل نو در ایران نیازمند الگوهای مشخص استقرار با پشتیبانی مبانی نظری ویژه، دقیق و مستحکم است. هدف از این پژوهش نیز پُر کردن خلأ دانشی یادشده و نیز تبیین الگوی آمیخته اکتشافی استقرار شهرهای جدید نسل نو به مطالعه موردی شهر جدید تیس است. مواد و روش هارویکرد پژوهش حاضر از میان رویکردهای سه گانه پژوهش از نوع رویکرد آمیخته و ماهیت آن کاربردی است. در این زمینه و در راستای شناسایی الگوی مطلوب اکتشافی استقراربخش شهر جدید تیس و ارکان و مؤلفه های ناظر بر آن از راهبرد رویکرد آمیخته شامل بر روش های ترکیبی زنجیره ای (Sequential Mixed Methods Procedures) و راهبرد اکتشافی متوالی (Sequential Exploratory Design) به شکل استفاده متوالی روش های کیفی کمّی بهره گرفته شده است. ابزار عملیاتی پژوهش شامل دو پرسشنامه محقق ساخته کیفی و کمّی است که ابتدا بخش کیفی تدوین و سپس، از برون دادهای پرسشنامه اول؛ بخش دوم کمی شکل گرفته است. از برون دادهای کیفی به منظور شناسایی مؤلفه های الگوی مطلوب استقرار شهر تیس استفاده شده و از تعامل برون داد کمّی با بخش کیفی نیز الگوی نهایی استقرار شهر معرفی و تبیین شده است. روش گردآوری داده ها در پرسشنامه ها شامل بر استفاده از فن استقرایی نظریه داده بنیاد و روش تحلیل سلسله مراتبی به ترتیب در دو بخش کیفی و کمی است که برای تجزیه وتحلیل بهتر این داده ها نیز از دو نرم افزار مکس کیو دا (Maxqda) و انتخاب خبره (Expert Choice) استفاده شده است. در بخش نظریه داده بنیاد از الگوی کلاسیک گلیزری و مراحل کدگذاری جوهری شامل دو بخش کدگذاری مستقل باز و کدگذاری انتخابی و نیز کدگذاری نظری استفاده شده و در بخش تجزیه وتحلیل کدگذاری نظری نیز از خانواده راهبردشناسی (Strategy Family) به منظور دسته بندی مقولات نهایی کمک گرفته شده است. جامعه آماری پژوهش نیز شامل بر 20 خبره دانشگاهی و خبره حوزه اجرا در قالب دو گروه 10نفره در هر دو بخش کیفی و کمّی است. یافته هاالگوی نهایی پژوهش دارای سه لایه است. لایه اول ماهیت آمیخته اکتشافی کیفی کمّی دارد. در این لایه به طور مشخص 12 «مقوله پایه» و 47 «مقوله راهبردی» استقرار شهر وجود داشته که به ترتیب تعیین کننده سمت وسوی استقرار و جهت دهنده به شکل و شمایل شهر هستند. به این منظور، در گام نخست برای عملیاتی سازی فرایند اکتشافی آمیخته پژوهش ابتدا به کمک کدهای برگرفته از «سازه های علمی» و کدهای «پژوهشگرساز» در نظریه داده بنیاد، 12 مقوله پایه استقرار شهر شناسایی و به عنوان محورهای اصلی استقرار شهر تیس در اختیار خبرگان به منظور تأیید و یا افزایش مقولات قرار داده شد که درنهایت به دلیل عدم تجمیع و اشباع مقوله پایه جدید؛ همان 12 مقوله پایه استقرار شهر تثبیت شد. 47 «مقوله راهبردی» نیز به کمک کدهای درونی خبره محور شناسایی شدند. به این ترتیب، طی 2 مرحله کیفی و کمّی، 4 مؤلفه پایه «گردشگرپذیری شهری»، «زیست پذیری شهری»، «زیرساخت های شهری» و «ابعاد مدنی اجتماعی» به ترتیب بیشترین امتیازها را از بین 12 مقوله پایه به دست آورده اند و زیرمعیارهای راهبردی این 4 مؤلفه نیز در گام های بعدی پژوهش شناسایی شدند. علاوه بر لایه اول، لایه دوم و سوم به ترتیب بیانگر الگوی مفهومی استقرار «بدنه کالبدی» و الگوی مفهومی استقرار «ساحل» شهر تیس هستند. در این دو لایه، به جهت ابعاد گردشگری شهر تیس از مفاهیم و مقولات گردشگری در کنار مفاهیم و مقولات شهرسازی استفاده شده است. سازوکار این سه لایه به این صورت است که این سه لایه به صورت یکپارچه عمل کرده و امکان تفکیک آن از یکدیگر وجود نداشته و برای اجرا نیز نیازمند تدقیق سازی مقولات راهبردی به شکل موردی است. در همین راستا، مجموعه ای از «مختصات قوام بخش» و «مختصات استمراربخش» بدنه شهر و ساحل شهر نیز در هر لایه های دوم و سوم تعبیه شده که به ترتیب عناصر بیرونی و عناصر درونی شکل دهنده ساختار شهر را پوشش می دهند. برای این دو الگو و در ابتدا؛ برای هر یک الگوی تک هسته ای استقراربخش معرفی شده و از امتزاج این دو «الگوی تک هسته ای» نیز مدلی جامع تر با نام «الگوی دو هسته ای» پدیدار شده که به نوعی کامل ترین الگوی مطلوب استقرار شهر تیس را شامل بر الگوی مطلوب استقرار بدنه شهر و الگوی مطلوب استقرار ساحل شهر را به صورت تجمیع می شود و یکپارچه نمایش می دهد. نتیجه گیری شهرهای جدید نسل نو نیازمند الگوهای ویژه استقرار به دلیل پیچیدگی و رویکردهای کیفی هستند که این الگوها می توانند با توجه به ماهیت ویژه هر یک از این نوشهرها جهت گیری خاص خود را داشته باشند. بر این اساس و بنا به یافته های پژوهش، سه لایه معرفی شده با یکدیگر و الگوهای «تک هسته ای» و به ویژه الگوی «دوهسته ای» معرفی شده؛ سیمایی جامع از الگوی مطلوب استقرار شهر تیس را بیان می کنند. این الگوها، علاوه بر قابلیت تبیین چگونگی استقرار شهر تیس به تشریح تمامی ارکان و عناصر این سه لایه پرداخته و از این نظر می توانند به عنوان یک نمونه برای سایر شهرهای جدید نسل نو ازجمله سایر شهرهای جدید گردشگرپذیری نسل نو همانند فردوس و تابناک مطرح و ارزیابی شوند.