جدیدی

در سده نوزدهم میلادی که کشورهای اروپایی با سرعت درحال ترقی و پیشرفت بودند، روسیه نیز که مناطق گسترده ای از آسیای مرکزی و قفقاز را ضمیمه خاک خود کرده و به یک امپراتوری گسترده تبدیل شده بود برای پیوستن به شمار این کشورها تلاش می کرد. در این دوره، در سراسر جهان اسلام یک سیر نوخواهی و اصلاح طلبی به راه افتاده بود که مسلمانان زیر سلطه امپراتوری روسیه تزاری نیز که زیر انواع فشارهای استیلاگرایانه و نیز جریان روسی سازی و مسیحی گردانی قرار داشتند متأثر از این جو نوظهور برای نو شدن حیات اجتماعی شان به تکاپو برانگیخته شدند. اسماعیل بیک گاسپرینسکی (1914-1851) از اندیشمندان متفکر مسلمان روسیه بود که جنبش های جدید جاری در روسیه را از نزدیک می دید و تحت تأثیر این جنبش ها و همچنین ارتباط و آگاهی از تحولاتی که نوشدگی در حیاط اروپاییان ایجاد کرده بود و با آگاهی از عقب ماندگی مسلمانان از سایر دنیا تلاش می کرد تا با ایده های اصلاحی خود، راه حلی برای نجات و حفظ هویت ملی و دینی و نوسازی جامعه مسلمانان ارائه دهد. پرسش اصلی این نوشتار این است که اندیشه های گاسپرینسکی چه مؤلفه های مهمی داشت و بر حیات مسلمانان روسیه چه تأثیری گذاشته است؟ در این نوشتار نشان داده می شود که گاسپرینسکی با اقدام های نوگرایانه چون چاپ نشریه و ارائه اصول جدید آموزشی و ایجاد مدرسه های نوین به سبک اروپا و برگزاری کنگره های مسلمانان روسیه، توانست راه را برای مسلمانان نوگرای روسیه هموار کند و به نوعی سبب ایجاد جنبشی به نام جدیدی در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی شد.

شکل گیری جریان نوگرایی در فرارود قرن نوزدهم/سیزدهم که نظام اندیشه ای مسلط بر آن به دلیل تعامل نداشتن با جهان در رکود و ایستایی کم نظیری بود، آغاز رقابتی جدی و پرتنش میان دو جریان فکری بود. مطالعه این رقابت، ابهام جدی در مورد نحوه به کارگیری قدرت و یارگیری آن ها در جامعه ایجاد می کند. در این نوشتار با پرهیز از ورود به بحث مرسوم دعوای جدیدی و قدیمی و قضاوت مثبت و منفی درباره آن ها، این مسئله را بررسی می کنیم که چگونه جریان جدیدی با وجود تثبیت و عینیت گفتمان حاکم (قدیمی)، با استفاده از ابزار مطبوعات نظام معنایی خود را هژمونیک می سازد؟ چارچوبی که برای نظم بخشی و دقت در متن روزنامه به کارگرفته می شود، نظریه گفتمان لاکلا و موفه است؛ زیرا در شرایط وجود دشمنی میان نیروهای سیاسی مختلف در جامعه در دسته بندی فرایندی مفاهیم کارکرد مناسبی دارد. پاسخ آغازین ما این است: «محرّران جدیدی روزنامه با آگاهی از احوال جهان و تمسک به سنت اصیل اسلامی، ضمن تلاش برای بیداری خرد دینی توده های مردم، نظام معنایی رقیب را که بر سنت های بومی و دینی تأکید داشت به حاشیه راندند و در راه تثبیت خود گام برداشتند». نتیجه این شد که فرایند هژمونیک سازی نظام معنایی جدیدی در روزنامه بخارای شریف به وسیله معرفی خرده مفاهیم جدیدی، برجسته سازی مفاهیم پذیرفته شده و همچنین غیریت سازی ضعیف گفتمان رقیب، صورت پذیرفت.