وجه اصح

سال ها پیش، باستانی پاریزی در دو شماره از شماره های حافظ شناسی (شماره هشتم و نهم)، یکی از فاضلان حافظ شناس به نام مجدزاده صهبا را همراه با اثر او در باب حافظ (سخنی چند در باب احوال و اشعار حافظ) معرفی کرد. ارزش اثر و صاحب آن و فضل تقدم این هر دو، در محافل حافظ پژوهی نادیده گرفته شده است. مجدزاده صهبا پسر مجدالدین کرمانی از بزرگان دوره مشروطه است. او نسخه ای از دیوان حافظ داشت که در اثر نامبرده از آن نسخه بهره برده است. این نسخه به بیان خود مجدزاده صهبا و تأیید بزرگانی مانند باستانی پاریزی، عباس اقبال، قاسم غنی و رئیس وقت باستان شناسی اصفهان، نسخه ای منحصر به فرد بوده است. این نسخه ابیات و ضبط هایی داشته که در بسیاری از نسخه ها و چاپ های موجود از دیوان حافظ نبوده است و نیست. متأسفانه سرنوشت کنونی این نسخه مشخص نیست؛ اما نشانه هایی از این نسخه در اثر مجدزاده (درباره حافظ) باقی مانده است که قاسم غنی به یک مورد آن اشاره کرده است. موارد دیگری از این ابیاتِ باقی مانده نیز در دست است که گاهی، ویژه و منحصر به فرد و هم خوان با سبک و اندیشه حافظ است. با بررسی برخی از وجوه ثبت شده در این اثر، که توجه نگارنده این گفتار بر آن بوده است، و با تطابق آنها با نسخه های مشهور دیگر و دلایل سبکی   فکری حافظ، سودمندی همین ابیات اندکِ باقی مانده از این نسخه مفقود دریافته می شود.

شاهنامه متنی منحصر به فرد است که به خاطر کهنگی زبان و فضای سرایش و دایره وسیع واژگانی به خصوص واژگان نادر و خاص گاه کاتبان و مصححان را به چالش کشیده و لغزشگاه آنان گردیده است. در یکی از ابیات شاهنامه در داستان هنرنمایی زال نزد منوچهر بیت زیر آمده است:<br /> بینداخت و بگذاشت بر نرد شیر<br /> هم اندر تگ اسپ یک چوبه تیر<br /> <br /> البته این بیت در طبع های دیگر عموماً به جای وجه نردشیر یا نرد شیر، وجه مانوس«نره شیر» را مضبوط داشته اند. سوای این بحث که وجه اصح کدام یک از وجوه مسطور در نسخه هاست، گزارش و شرح شاهنامه پژوهان از این وجوه و به تبع آن از این بیت نیز ناصواب نمودار گردیده است. تمام ناسخان و مصححانی که وجه نره شیر را برای متن و شرح خود اختیار کرده اند، از یک نکته زبانی مهم مغفول مانده اند و آن اینکه «شیر» در معنای حیوان درنده با یاء مجهول قرائت می شده و شعرای متقدم آن را با «تیر» که با یاء معلوم بوده است، قافیه نمی کردند. حتی کسانی که نرد شیر را اختیار کرده و شیر را در معنای بزرگ یا نشانه ای از شمایل شیر در میدان سوار پنداشته اند، نیز همین خطا را کرده اند، زیرا به هر روی واژه قافیه را شیر مفروض داشته اند. نردشیر همان شیردار یعنی درختی (دار) که شیر (صمغ و شیره) دارد که نمونه هایی چون شجر الملحب، لبنی و حلیب در ذیل آن می گنجد. این درخت در داستان سیاوش نیز آمده و به غلط به سبزنرد گشتگی یافته-است.

نسخه پژوهی و تصحیح متون از دشوارترین و ظریف ترین زمینه های پژوهشی در گستره زبان و ادبیات فارسی است. در زمینه شاهنامه از زمان اولین تصحیح ناقص «لامسدن» تا کنون تلاش های مشکوری صورت گرفته است؛ یکی از ارجمندترین و بی شک بهترین تلاش ها، متن مصَحَح خالقی مطلق است. امکانات وسیع این تصحیح نمودار کسانی است که در زمینه تصحیح دست به پژوهش می یازند. در این تصحیح با وجود محاسن بی نظیر، گاه اندک ضعف هایی نیز به چشم می آید. اعتماد حداکثری به نسخه فلورانس، تصحیح های قیاسی غیرضروری، بی توجهی به برخی تصحیف ها در نسخه فلورانس، عدم دریافت معنای بیت و بی توجهی به فضای روایت گاه باعث شده است، وجهی نادرست و سقیم برای متن مصحح برگزیده شود. در بخش رستم و سهراب که حدود پژوهش حاضر است، نمونه ضعف های بالا بررسی شده و با مقایسه ضبط های دیگر و بررسی یادداشت های مصحح و شروح دیگر بر داستان رستم و سهراب، ضبط اصح پیشنهاد شده است و علل سقیم بودن گزینش خالقی مطلق ذکر شده است. در این پژوهش مشخص شد که در تصحیح شاهنامه، اعتماد به اقدم و اکثر نسخ مکفی نیست و گاه ضبط منحصر به فرد یک نسخه متأخر می تواند مشکل گشا باشد.

یکی از آثار ارزشمند در زمینه تصحیحِ اشعار حافظ بی شک دفتر دگرسانی ها در غزل های حافظ اثر سلیم نیساری است. این تصحیح که از روی پنجاه نسخه قرن نهمی فراهم آمده، حقیقتاً حلّال برخی از مشکلات در زمینه حافظ پژوهی است. مع ذلک در کنار فواید و امکاناتِ بسیار این اثر، گاه اندک ضعف هایی در زمینه روش شناسی و گزینش های آن به چشم می خورد. برخی غزل ها یا ابیاتی که در بسیاری از نسخه های مورد استفاده موجود بوده است، در متن مصحَّح نیست. برخی گزینش ها، بی توجه به توجیهات تاریخی، سبک شناختی، زیبایی شناختی، جهان بینی شاعر گزینش، و از اکثر نسخ عدول شده است، حال آن که می توان وجوهی مطلوب تر با دلایل نسخه شناسی، درون متنی، زیبایی شناختی و گاه سبک شناسانه ارائه داد. همچنین، از نظر این نگارنده، در چند مورد که التزام به اکثریت نسخ مرعی بوده است، بی توجه به سبک و هنجارهای زیبایی شناسی، وجه اصحّ فروگذاشته شده است.