بافت گردانی

در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی شیوه های اثرپذیری روزبهان از آیات و احادیث و رویکرد تأویلی او در مشرب الارواح بررسی می شود. روزبهان بقلی در مشرب الارواح مشهور به هزارویک مقام ضمن تبیین مبانی سلوک طرح منسجمی درباب مقام های عرفانی ارائه می دهد. هر یک از این مقام ها با استناد به تعبیری قرآنی یا لفظی از احادیث ساخته وپرداخته می شوند. هنجارگریزی ها و قاعده ستیزی های بسیاری در طرح مقام های عرفانی در این اثر مشاهده می شود. شیوه بهره گیری روزبهان از آیات قرآن و احادیث نیز در این اثر با نوآوری های بسیاری همراه است که در این پژوهش به بررسی آنها پرداخته می شود. نتایج این بررسی نشان می دهد گرایش روزبهان به تأویل آیات و احادیث با اقتباس لفظی و معنایی به ساخت اصطلاح واره های جدیدی در عرفان اسلامی منجر می شود. علاوه بر این، بی توجهی به بافتِ همراه و بافت موقعیتی زمینه بافت گردانی و ارائه تفسیری اشاری از آیات را فراهم می کند. از دیگر ویژگی های درخور توجه اقتباس های روزبهان رعایت تناسب های لفظی و هم آوایی ها در طرح مقام های عرفانی است که غالباً در فرایند ناخودآگاه تجربه بر زبان ظاهر می شوند.

در این جستار تلاش می شود تا با تحلیلی گفتمانی به دو مقوله «بافت گردانی» و سپس «متن گردانی» در «میدان نقش جهان» پرداخته شود. منظور از بافت گردانی دگرگون شدن یا دگرگون کردنِ بافت اولیه متن – در اینجا میدان نقش جهان - و شکل گیری روابطی تازه میان متن و عناصر بافت جدیدی است که درنتیجه در کارکرد(های) آن نیز تغییراتی به وجود می آورد. این فرایند را به تعبیری می توان «موزه ای سازی» نامید. منظور از «متن گردانی» نیز دگرگون کردنِ خودِ متن است به نحوی که برخی از سازه ها/ عناصر یا ساختار/ روابط درون متن اولیه تغییر کند و به جای آن سازه ها/ عناصر یا ساختار/ روابط دیگری در آن وارد شود. روند متن گردانی به نوعی تغییر کاربری غالب متن از کاربرد «موزه ای» به کاربرد «روزمره» و به تعبیری «موزه ای زدایی» است. از این رو، مسئله این پژوهش این است که چگونه با تغییر در متن یا بافت کارکرد و یا به تعبیری معنای بناها دچار تغییر می شود. به نظر می رسد این دو فرایند که در گذر زمان شکل می گیرد، با نمونه هایی بررسی خواهد شد. این بررسی نشان می دهد گذر زمان و در نتیجه آن برهم خوردن رابطه متن با بافت آن - چه در نتیجه تغییر بافت و در نتیجه گسستگی - کارکرد متن (در اینجا میدان نقش جهان) را دچار تغییر اساسی می کند. بیش ترین تأثیر در این رابطه موزه ای شدن و در نتیجه تغییر کارکرد بناست.

معنای متن از منظر معنی شناسی کاربردی، در پیوند با بافت شکل می گیرد و مطالعه و درک معنی وابسته به بافت درون زبانی و بافت برون زبانی است. بر این اساس وقتی متنی از بافت اولیه خود جدا (بافت زدایی) و در بافتی دیگر به کار می رود (بازبافت سازی)، روابطی تازه بین متن و عناصر بافت جدید شکل می گیرد که درمجموع به آن بافت گردانی گفته می شود. در پژوهش حاضر بافت گردانی آیات قرآن در تاریخ جهانگشای جوینی بررسی شده است. دستاورد پژوهش نشان می دهد که جوینی در بافت زدایی آیات قرآن به لحاظ ساختار صوری بیشتر به بافت زدایی بخشی از یک آیه پرداخته و با این شیوه توانسته با حذف بافت موقعیتی آیات آنها را با هدف و منظور خود همسو کند. او در بازبافت سازی آیات ازنظر ساختار صوری آنها را غالباً در جایگاه یکی از اجزای جمله به کار برده و از حیث اغراض کاربرد به منظور توضیح و توصیف؛ توجیه شرعی؛ بیان مواضع فکری خود و... به بازبافت سازی آیات قرآن پرداخته است.