سوره زلزال

یکی از زیرمجموعه های علم زبان شناسی تحلیل گفتمان است. منظور از گفتمان، متن است که در واقع، ترکیبی از جمله های مختلف برای رساندن یک مفهوم یا یک اندیشه می باشد. در تحلیل گفتمان، زبان از جنبه های مختلف بررسی می شود که یکی از آن ها بررسی عوامل انسجام است. انسجام، نظریه و الگویی است که به بررسی عواملی می پردازد که اجزای تشکیل دهنده متن را به هم مرتبط می سازد و سبب هماهنگی آن می شود. در واقع، یک گفتمان یا یک متن زمانی شکل می گیرد که روابط منطقی مناسبی در بین اجزای تشکیل دهنده آن برقرار باشد و نظریه انسجام به دنبال کشف این روابط است. نظم و انسجام در قرآن کریم از دیرباز مورد توجه اندیشمندان جهان اسلام بوده است و علما از گذشته تاکنون به دنبال اثبات وکشف این نظم و پیوستگی آیات قرآنی و سوره های آن به روش های گوناگون بوده اند. برخی از شرق شناسان نظم وانسجام در قرآن را انکار کرده، آن را سست شمرده اند، در صورتی که هر سوره ای به عنوان متن و همه سوره ها با یکدیگر در نهایت انسجام هستند. این انسجام حتی در کوتاه ترین سوره ها در بالاترین حد ممکن است. برای اثبات این امر، این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و بر اساس نظریه هالیدی و حسن به بررسی عوامل انسجامی در سوره کوتاه «زلزال» پرداخته ایم و به این نتیجه رسیدیم که انسجام در این سوره در هر سه سطح واژگانی، دستوری و پیوندی دیده می شود که در سطح واژگانی، تکرار و در سطح دستوری، ارجاع بیشترین نقش را دراین انسجام دارند. همچنین، بر اساس مراجع ضمایر و تکرار مشخص شد که این سوره از دو موضوع زمین و حوادث آن در پنج (5) آیه اول و انسان و سرنوشت او در سه آیه آخر صحبت می کند.

صاحبنظران حوزه ترجمه بر این اعتقادند که میزان انسجام با میزان مبدأگرایی و مقصد گرایی مترجم ارتباطی تنگاتنگ دارد. بدین معنی که هر قدر ترجمه، محتوایی، تفسیری و توضیحی تر باشد، نسبت به ترجمه های مقید به متن مبدأ، تحت اللفظی و وفادار، دارای انسجام بیش تری است. در همین راستا، ترجمه استاد ابوالفضل بهرامپور از قرآن کریم ترجمه ای معادل و معنایی است که امتیازات لغوی، نحوی و بلاغی بارز و برجسته ای دارد؛ ولی از منظر انسجام و یکپارچگی، تا کنون محور سؤال و پژوهش قرار نگرفته است. از جمله سوره های کوچک قرآن، سوره "زلزال" است که کیفیت بالای انسجام در این سوره توسط برخی صاحبنظران به اثبات رسیده است. بر همین اساس، هدف اساسی این مقاله، ارزیابی موردی انسجام در ترجمه فارسی سوره یادشده به قلم ابوالفضل بهرامپور بر مبنای نظریه نقش گرا و نظام مندِ هلیدی و حسن 1985م و با اعتماد به روش توصیفی- تحلیلی و آماری است.

صاحبنظران حوزه ترجمه بر این اعتقادند که میزان انسجام با میزان مبدأگرایی و مقصد گرایی مترجم ارتباطی تنگاتنگ دارد. بدین معنی که هر چقدر ترجمه، محتوایی، تفسیری و توضیحی تر باشد، نسبت به ترجمه های مقید به متن مبدأ، تحت اللفظی و وفادار، دارای انسجام بیش تری است. در همین راستا، ترجمه استاد ابوالفضل بهرامپور از قرآن کریم ترجمه ای معادل و معنایی است که امتیازات لغوی، نحوی و بلاغی برجسته ای دارد؛ ولی از منظر انسجام و یکپارچگی، تا کنون محور سؤال و پژوهش قرار نگرفته است. از جمله سوره های کوچک قرآن، سوره زلزال است که کیفیت بالای انسجام در این سوره توسط برخی صاحبنظران به اثبات رسیده است. بر همین اساس، هدف این مقاله، ارزیابی موردی انسجام در ترجمه فارسی سوره یاد شده به قلم ابوالفضل بهرامپور بر مبنای نظریه نقش گرای هالیدی و حسن 1985م و با روش توصیفی- تحلیلی و آماری است.

مقاله حاضر به منظور تحلیل اعجاز کلامی قرآن، به سنجش هماهنگی میان اغراض معنایی و مؤلفه های صوری در بخشی از متن قرآن کریم می پردازد. بدین منظور، سوره مبارکه زلزال، با توجه به ظرفیت های زبانی و بلاغی آن، به عنوان نمونه ای از این اعجاز کلامی بررسی می شود. نظریه «نظم»، به دلیل جامعیت در تحلیل عناصر صوری کلام، چهارچوب نظری مقاله را تشکیل می دهد. جرجانی در این نظریه، با تحلیل کارکرد مؤلفه های صوری (عناصر نحوی، بدیع و بیان، چیدمان لغات و...) در حصول اغراض معنایی یک متن، ضمن نشان دادن حسن اتّساق الفاظ قرآن با توجه به معانی آن ها، دلایلی بر اعجاز قرآن اقامه می کند. فرآیند پژوهش این گونه است که ابتدا به مدد تفسیرهای گوناگون قرآن کریم، لایه های مختلف معنایی هر آیه تشریح شده تا اغراض معنایی آشکار شود؛ سپس تمهیدات صوری مختلف بررسی شده است که جهت ظهور اهداف معنایی در آیه مذکور – یا در ساختار کلی سوره – به کار رفته اند. نتایج این سنجش، نشان می دهد که مؤلفه های صوری مختلف این سوره، هماهنگی کامل و پیوند منسجمی با معانی محوری و اغراض محتوایی آن دارند. نوآوری پژوهش حاضر در این است که برای تحلیل هماهنگی و پیوند مذکور، تنها به ترجمه و معنای ظاهری آیات اکتفا نمی شود. بلکه با استناد به تفاسیر متعدد، لایه های مختلف معنایی هر آیه تا حد امکان تبیین و نقش مؤلفه های صوری در خلق هرکدام از این دلالت های گوناگون معنایی (به تعبیر جرجانی، معنی المعنی) تحلیل شده است.