چاپ سنگی

داستان امیرارسلان نامدار از داستان های عامیانه ادبیات ایران در دوره قاجار است که این مقاله تلاش می کند با تطبیق متن و تصویر، ساختارهای پنهان و آشکار فرهنگی و هویتی آن را واکاوی و ضمن بازیابی ریشه های فرهنگی مستتر در این داستان، نمودهای آن را در تصاویر نسخه چاپ سنگی سال 1317 ه . ق معرفی و مطالعه کند. داستان امیرارسلان از مشهورترین قصه های بلند رمانس وار است که در دوره گذار از قصه به رمان جای می گیرد. امیرارسلان در میانه دوره قاجار نوشته شده و برخی ویژگی-های داستان های سنتی و کهن ایران و برخی ویژگی های رمان و داستان جدید در آن قابل مشاهده است. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی با رویکرد تاریخی و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای بوده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که به علت وجود هویت های چندگانه در فرهنگ و جامعه دوره قاجار، لایه های هویتی متعدد در ادبیات و هنر این دوره قابل بازیابی است. از این رو، در داستان امیرارسلان نامدار، سه لایه وجود دارد: لایه هویتی فرنگی مآبی در اولین سطح قرار دارد و پس از آن لایه هویتی ایرانی-اسلامی در دومین سطح و لایه هویتی باستان گرایی در سطح زیرین یا ضعیف تر هویت های ادبی و بصری قرار گرفته است.

مؤلف در مقاله حاضر ضمن ارائه اطلاعاتی از اولین فهرست های منتشر شده و دست نویس از کتاب های چاپی ایران به معرفی اولین فهرست از کتاب های چاپی عربی ایران که به قلم سعید نفیسی نگاشته و منتشر شده می پردازد و ضمن ارائه متن کامل این اثر اطلاعات کتابشناختی آن را در پاورقی تکمیل و تشریح می نماید.

 بیان مسئله با آغاز چاپ سنگی در ایران (۱۲۴۹ ه.ق)، انتشار کتاب به ویژه در موضوعات عامیانه رواج یافت. از نمونه های کتاب مصور به روش چاپ سنگی در دوره قاجار، داستان عامیانه "دله مختار" است که در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ثبت 2132) محفوظ است. این نسخه در ۱۳۳۰ ه.ق منتشر و دارای ۲۳ تصویر در متن داستان است.  جهت دستیابی به اهداف پژوهش، با بهره گیری از روش نقد تکوینی - که در قرن بیستم میلادی شکل گرفته و مهم ترین هدف آن بررسی مراحل شکل گیری و آفرینش اثری هنری است - تصاویر مذکور بررسی خواهد شد. هدف پژوهش هدف پژوهش بررسی سیر تکوینی، شکل گیری و خلق تصاویر نسخه مذکور و واکاوی عوامل و هنجارهای تأثیرگذار (پیرامتن) است. این پژوهش به بررسی این موضوع می پردازد که هنرمند تا چه اندازه تحت تأثیر پیشامتن تصاویر (متن داستان) بوده و این عوامل به چه میزان در شکل گیری و خلق تصاویر تأثیرگذار بوده اند. سؤال پژوهش مراحل شکل گیری و آفرینش تصویرسازی های کتاب چاپ سنگی "دله مختار" (۱۳۳۰ ه.ق) بر اساس رویکرد نقد تکوینی و نگاره ویژه بر پیشامتن مکتوب (روایات) چگونه است؟  روش پژوهش این پژوهش با گردآوری داده ها بر اساس مطالعه کتابخانه ای و آرشیوی و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و رویکرد کیفی انجام می شود.  نتیجه گیری هنرمند تحت تأثیر هنجارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و جنگ بین سنت و تجدد در زندگی روزمره قرار گرفته و در تصاویر، به خصوص از غرب، به ترسیم شکل های انسانی و حیوانی پرداخته است. پوشش افراد کاملاً قاجاری و متناسب با شأن و منزلت اجتماعی شان ترسیم شده و تزئینات متفاوتی برای لباس آنان به کار رفته است. با توجه به پیشامتن، تصویرگر برای پیکره ها در موقعیت های مختلف حالات روحی متفاوتی را طراحی کرده و با ایجاد تغییرات در حالات چهره و حرکات بدن شخصیت ها، احساسات مختلف را به نمایش گذاشته است. شخصیت ها نقش اصلی را در تصاویر دارند و فضاسازی ها بسیار محدود است. وجود رابطه قرینه بین متن و تصویر مشاهده می شود و پیرامتن ها هنجارهای موجود نیز نقش مهمی در خلق تصاویر داشته اند.