اشتراک گذاری داده

فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی نقش مهمی در تولید داده های پژوهشی در حوزه های مختلف علمی ایفا می کنند. این داده ها نه تنها باعث ایجاد رشته هایی شده اند که مبتنی بر داده های پژوهشی هستند، بلکه باعث ایجاد پارادایم یا رویکرد جدیدی در پژوهش ها هستند که از آن تحت عنوان پارادایم چهارم پژوهش یا پژوهش های مبتنی بر داده یاد می شود. مبنای این پژوهش ها، اشتراک گذاری داده های پژوهشی توسط پژوهشگران، سازمان ها و جوامع علمی و همچنین، استفاده مجدد از این داده ها توسط سایر پژوهشگران است. اشتراک داده های پژوهشی به عنوان یک هنجار در برخی از رشته ها مورد قبول قرار گرفته است. مقاله حاضر به روش کتابخانه ای به بررسی رویکردها، اقدامات، سیاست ها و قوانین مرتبط با اشتراک گذاری داده های پژوهشی در مقالات، آیین نامه ها و وب سایت های سازمان های مشمول در پایگاه های علمی و غیرعلمی پرداخته است. علاوه بر سازمان ها و مراکز جهانی، ناشران نشریات علمی نیز در سطح بین الملل اشتراک گذاری داده های پژوهشی را به عنوان یک الزام در نظر گرفته و شرط انتشار مقالات را دسترسی و اشتراک گذاری داده های پژوهشی قرار داده اند. به نظر می رسد با توجه به توافقات جهانی و پذیرش این مسئله در بسیاری از رشته ها و سازمان ها به دلیل مزایا و کاربردهای حاصل از اجرای آن، پذیرش و توسعه این امر در کشور می تواند نقطه عطفی در حوزه سیاست گذاری علم و پژوهش و تأثیرگذاری بیشتر پژوهش ها در جامعه باشد.

هدف: ساده سازی پژوهش ها و ایجاد حجم بزرگی از داده ها  به دلیل توسعه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، به ارائه الگوی علمی نوینی در پژوهش های علمی با عنوان الگوی علمی چهارم پژوهش یا پژوهش های مبتنی بر داده انجامیده است. لذا این پژوهش به تحلیل وضعیت اشتراک گذاری داده های پژوهشی، میان پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکی کرمان پرداخته است. روش شناسی:  پژوهش از نوع توصیفی پیمایشی است. جامعه پژوهش کلیه اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان بالغ بر 521 نفر بودند. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 220 نفر برآورد شد. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه ایی محقق ساخته است که روایی آن از طریق صوری سنجیده شده است و ضریب آلفای کرونباخ 886/. نشان دهنده اعتبار پرسشنامه می باشد. داده ها با استفاده از آزمون های آماری توصیفی مورد نیاز، همچون فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و انحراف استاندارد، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته ها: وضعیت اشتراک گذاری داده های پژوهشی از جنبه عوامل انسانی با میانگین 67/3 در شرایط نسبتا مطلوبی قرار دارد. در بین متغیرهای عوامل انسانی، عامل درک اهمیت و ضرورت اشتراک گذاری داده با میانگین 21/4 از وضعیت بهتری نسبت به سایر گویه ها برخوردار است. همچنین وضعیت اشتراک گذاری داده های پژوهشی عوامل فنی با میانگین 58/2  و از جنبه عوامل سازمانی با میانگین 35/2 در وضعیت نسبتا مطلوب قرار دارد. در میان گویه های عوامل سازمانی به ترتیب برگزاری دوره های آموزشی، حمایت مدیران عالی سازمان، استانداردها و آئین نامه ها، وجود برنامه خاصی برای اشتراک گذاری داده و مجراهای ارتباطی میان پژوهشگران از وضعیت نامطلوبی برخوردار است. همچنین اشتراک گذاری داده های پژوهشی از جنبه عوامل حقوقی با میانگین 36/2 دارای وضعیت نسبتا مطلوبی است. چارچوب های قانونی، وضعیت کنترل شیوه دسترسی به داده ها و الزام سازمان به اشتراک گذاری داده ها در  طرح های پژوهشی، در وضعیت نامطلوبی است. عوامل فرهنگی در ارتباط با اشتراک گذاری داده ها، با میانگین 95/3 در وضعیت مطلوبی است. از بین گویه های این بُعد، فقط دو گویه سازوکارهای تشویقی و انگیزشی و کاهش رقابت ناسالم در وضعیت نسبتا مطلوب قرار دارند نتیجه گیری: نتایج پژوهش حاکی از این است که جهت بهره مندی جامعه علمی پژوهشی کشور از مزایای فراوان اشتراک گذاری داده می توان برنامه هایی چون تشویق فرهنگ اشتراک گذاری داده، برگزاری دوره های آموزشی، طراحی موافقت نامه اشتراک گذاری داده، حمایت از حریم خصوصی و محرمانگی داده، حمایت های مالی، تقویت زیرساخت های فناوری را در دستور کار سازمان های پژوهشی و دانشگاه ها قرار داد. همچنین طراحی و اجرای یک برنامه مدیریت داده منظم باعث خواهد شد تا ارتباط با حوزه های تولید، ساماندهی، مدیریت و آماده سازی داده های تخصصی پزشکی، فرایند اشتراک گذاری را برای بهره برداری های آینده آماده کند. 

هدف : فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی موجود بستری را فراهم آورده اند که از طریق آن پژوهشگران قادرند حتی داده های مورد استفاده در پژوهش خود که ممکن است به سختی به دست آمده باشد را با دیگر پژوهشگران به اشتراک بگذارند و دیگران هم بتوانند این داده ها را در اختیار گرفته و مورد تحلیل و بررسی مجدد قرار دهند. هدف پژوهش حاضر، بررسی وضعیت پژوهشگران ایرانی حوزه علوم پایه در اشتراک و استفاده مجدد از داده های پژوهشی است. روش : این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و با رویکرد کمی و به شیوه پیمایشی انجام شد. جامعه پژوهش را پژوهشگران حوزه علوم پایه که در سال 2021 در پایگاه وب آو ساینس مقاله داشتند، تشکیل دادند. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته ای بود که بر اساس منابع مرتبط به صورت الکترونیکی طراحی شد. نمونه آماری شامل 309 پژوهشگر در این پژوهش شرکت کردند. از نرم افزار اس پی اس اس به منظور تجزیه و تحلیل یافته ها استفاده شد. یافته ها : نتایج نشان داد بیش از 64 درصد از پژوهشگران تجربه اشتراک گذاری داده های پژوهشی را ندارند هر چند نگرش مثبتی نسبت به این موضوع دارند و بسیاری از آن ها تمایل به استفاده مجدد از داده های پژوهشی دیگران را دارند. عوامل فردی، فرهنگی و رفتاری، حقوقی و سیاسی مؤثر بر اشتراک گذاری داده های پژوهشی در وضعیت مطلوبی قرار دارند اما عوامل سازمانی و فنی در وضعیت نامطلوبی هستند. میان عوامل فردی، فنی، فرهنگی و سیاسی، سازمانی و حقوقی و سیاسی با متغیرهای جمعیت شناختی پژوهش به جز در مواردی در متغیر جنسیت، تفاوتی مشاهده نشد. به لحاظ فنی، سازمانی و ساختاری هنوز شرایط تحقق اشتراک و استفاده از داده های پژوهشی فراهم نیست. قوانین، آیین نامه ها و دستورالعمل های مربوط آماده نشده اند، محرک های مادی و معنوی در سازمان ها و نهادهای مربوط به وجود نیامده اند و زیرساخت های فنی سخت افزاری و نرم افزاری و استانداردهای مورد نیاز فراهم نشده است. نتیجه گیری : با وجود این که نگرش مثبت در میان پژوهشگران علوم پایه برای اشتراک گذاری و استفاده مجدد از داده های پژوهشی وجود دارد اما به لحاظ فنی و سازمانی امکان تحقق آن وجود ندارد؛ بنابراین، بایستی تلاش هایی مداوم جهت ایجاد فرهنگ به اشتراک گذاری داده در مراکز علمی و دانشگاهی صورت گیرد؛ قوانین و مقررات شیوه اشتراک گذاری داده های پژوهشی و نیز استفاده مجدد از آن ها با رعایت اخلاق پژوهشی تدوین شود و مشوق های مادی متنوع برای پژوهشگرانی که داده های پژوهش خود را به اشتراک می گذارند، در نظر گرفته شود.