دیوان سالاری اسلامی

تاریخ جهان اسلام در دو قرن اخیر، روایتگر جدال سنت های بومی مسلمین و فرهنگ نوپای غربی است. در این میان مصریان، به سبب حضور سه ساله ی دولت فرانسه، جزء پیشگامان مواجهه با فرهنگ غربی هستند. هرچند کارنامه ی فعالیت های فرانسویان در مصر به تاریکی تجربیات دیگر استعمارگران در خاورمیانه نبود، اما غرب ستیزان و مخالفان مظاهر تجدد محمدعلی پاشا را که بلافاصله پس از خروج فرانسویان در مصر بر سر کار آمده بود، غرب گرا و عنصر وابسته می خواندند. در این نوشتار، با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای، تلاش شده تا ضمن نقد و بررسی هویت درون نگر یا غرب گرای اصلاحات محمدعلی پاشا و جانشینانش، به عنوان یک مورد مطالعاتی، روند تغییر و تحول «اداره ی اوقاف» را به مثابه ی یکی از پرسابقه ترین نهادهای مذهبی اقتصادی جوامع مسلمان در جریان مواجهه ی جامعه ی مصر با تجدد متأثر از آن بررسی شود. در این راستا به مقایسه ی تطبیقی دو قانون مهم مصوب محمدعلی و جانشینانش در مورد اداره ی اوقاف پرداخته خواهد شد و تأثیرات آن با قوانین مشابه در عهد سلاطین مملوک یا عثمانی مقایسه خواهد شد. از سوی دیگر، به شکل گیری نهاد و تشکیلات متکفل اداره ی اوقاف در ساختار حکومت جدید مصر در عهد خدیویان تا روزگار تسلط انگلستان بر مصر توجه شده و گزارشی از سیر تطور و شکل گیری این نهاد مهم حکومتی در جریان تحولات تاریخ مصر در قرن نوزدهم ارائه خواهد شد.

هنر و تمدن اسلامی از آغاز  پیدایش تا عصر حاضر تحت تأثیر عوامل مختلفی تکوین یافته است. در این میان ایرانیان نیز سهم بسزایی در این مسئله داشته اند. پس از فتح ایران، بستر مناسبی برای استفاده از تجارب دیوانی ایرانیان که از تجربه و سابقه تمدنی ممتازی در ملکداری و امور دیوانی برخوردار بودند، فراهم آمد. نقش دبیران ایرانی در دیوانسالاری عصر عباسی به درستی تبیین نشده است. دبیران ایرانی نه تنها پیش از عربی سازی دیوانسالاری اسلامی، مجریان و مدیران تشکیلات اداری و مالی دستگاه حکومتی بودند؛ بلکه نقش اصلی و اساسی را نیز در مرحله  گذار از دیوانسالاری بومی به دیوانسالاری عربی بازی کردند. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه ای انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی از این است که هنر و تمدن ایرانی و دبیران ایرانی در فرازمندی دیوانسالاری در تمدن اسلامیِ عصر عباسی، نقش مهمی داشته اند. پایه های دیوانسالاری اسلامی از آغاز تأسیس تا مراحل تکمیلی و تکاملی آن توسط دبیران ایرانی و با اتکاء به میراث دیوانیِ ایران ساسانی گذاشته شد. ایرانیان با انتقال داده های تمدنی و هنری، نقش مهمی در هویت بخشی به هنر و تمدن در عصر عباسی بر عهده داشته اند. اهداف پژوهش تبیین سهم دیوانسالاری ایرانی، بر تکامل و پیدایش نهاد دربار و دیوان در خلافت عباسی. تبیین نقش ایرانیان در پیشرفت هنر در عصر عباسی. سؤالات پژوهش سهم ایرانیان در توسعه و تحکیم تشکیلات و دیوانسالاری در خلافت عباسی چیست؟ نقش ایرانیان در پیشرفت هنر در عصر عباسیان چگونه بوده است؟