تورفان

در این مقاله نمونه هایی از متغیرات سبکیِ خط مانوی در میان دست نویس های مانویِ تورفان بررسی شده است. برخی واژه ها از زبان عربی در دست نویس های متون فارسی نو به خط مخصوص مانوی به کار رفته و در این مقاله معرفی می شوند. یکی از دست نویس های مانوی همزمان با کهن ترین متونِ به اصطلاح فارسیِ کلاسیک مورد توجه قرار گرفته و بررسی دیگر قطعات همسو با آن، به شناسایی کهن ترین واژگان دخیل عربی حدود 90 واژه در نخستین متون فارسی نو انجامید. همچنین بسیاری از متغیرات سبک شناختیِ چندنویسه در دست نویس های متأخر مانوی و به ویژه برخی از حلقه های مفقودشده در فرآیندِ تحول پلاستیکِ خط مانوی، نیز بازشناسی شده است.

از نخستین منظومه های داستانی فارسی مصور که در قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم سروده شده، تنها یک اثر به نام ورقه و گلشاه موجود است. این منظومه، مجموعه ای است که باید آن را مظهر آمیزه عشق و حماسه دانست. اولین منابع مانوی که به دست محققان رسیده، مربوط به منطقه تورفان در شرق آسیای مرکزی است که معلوم شده غنی ترین منبع متون هنر مانوی است. دو سبک مشخص در نقاشی های مانوی تورفان دیده می شود: 1. سبک آسیایی به ویژه سبک ایرانی که در نگارگری دوره اسلامی قابل مشاهده است 2. سبک چینی که در پارچه ها و نقاشی های دیواری چین وجود دارد. هدف این مقاله، بررسی تداوم ویژگی های نقاشی مانوی در تورفان در نگارگری ورقه و گلشاه در دوره سلجوقی است. بدین منظور، نگاره های ورقه وگلشاه با نقاشی های تورفان مورد تطبیق قرار گرفته اند. از میان 71 نگاره ورقه و گلشاه، چند نگاره که کمتر مخدوش شده اند، به منظور شناخت ویژگی های نگارگری دوران سلجوقی درنظر گرفته شده اند. سوال اصلی تحقیق این است که چه عناصری از نقاشی های مانویان در دوره سلجوقی و در نگاره های ورقه و گلشاه وجود داشته است. روش تحقیق، توصیفی – تحلیلی و جهت اثبات فرضیه ها، ملزم به تطبیق عناصر تصویری بوده است. پس از تطبیق نگاره های ورقه و گلشاه با نقاشی ها و دیوارنگاره های یافت شده در تورفان، چنین به دست آمد که استمرار نقوش، بن مایه ها، عناصر و تزئینات به کاررفته شده در نقاشی ها، چهره ها، حالات پیکره ها و پوشاک دیوارنگاره های مانوی بر نگاره های پس از اسلام در دوره سلجوقی و نگارگری منظومه ورقه و گلشاه که در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفته، کاملاً مشهود است.