قوام الدین شیرازی

ایران زمین از دیرباز درمسیر تاخت و تازهای مختلف بوده است. با این همه فرهنگ دیرپای این سرزمین همواره پیش از آن که تأثیرپذیر باشد، تأثیرگذار بوده و اقوام تمدن تاز را تمدن ساز کرده است . نمونه این تأثیرگذاری در بناهای تاریخی ایران مشاهده می شود؛ که از آن جمله، مسجد جامع گوهرشاد در جوار بارگاه حرم رضوی است. جانشینان امیر تیمور گورکانی، ازجمله فرزند او شاهرخ با بهره گیری از تجربه معماران ایرانی نه تنها به بازسازی ویرانه های بر جای مانده از دوران پدر پرداختند، بلکه عروس او گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ، مسجدی در جوار حرم رضوی ساخت که هم اینک با گذر سال ها، همچنان جلوه گر معماری ایرانی-اسلامی است. مسجد گوهرشاد جلوه بارزی از اهتمام همه جانبه بانیان، معماران و هنرمندان به مفاد و مضامین فرهنگ رضوی است. این مسجد برخوردار و بهره مند از ابعاد ساختاری و معنایی مختلف است و مطالعه آن می تواند نقش حکمت انسی را در تحقق چنین آثاری به وضوح نشان دهد. روش این مقاله مبتنی بر تبیین شاخص های ارزشیِ این اثر ازمنظر حکمت انسی است ونتایج نشان می دهد که مراتب انس و تقرب معمار با حقیقت اعلی نه تنها از پس سده های فراوان در ابعاد مختلف بنا قابل قرائت است بلکه می تواند برای معماری امروز ما نیز الگو دهنده باشد.

آرایه های معماری ایرانی– اسلامی، همواره برای پژوهشگران حوزه هنر و معماری بااهمیت بوده است. استاد قوام الدین بن زین الدین شیرازی (سال های فعالیت 248 – 318 ه.ق.)، ازجمله معماران تأثیرگذار در حوزه معماری ایرانی– اسلامی و آرایه های وابسته به آن است که به سبب مؤثربودنش در این حوزه، شخصیت وی مهم قلمداد می شود. این پژوهش به منظور کشف شیوه طراحی قوام الدین شیرازی در نقش و نوشته کوفی مُعقّلی، «مربع آیه 84 سوره اسراء»(که دراین مقاله به اختصار نقش مربعی خوانده می شود)، واقع در زیارتگاه خواجه عبدالله انصاری که در گازرگاه هرات قرار گرفته، انجام شده است. هدف دستیابی به رابطه بین آرایه نقش مربعی و منبع الهام بخش آن است. پرسش این است: نظام طراحی قوام الدین در آرایه معماری نقش مربعی قرارگرفته در زیارتگاه خواجه عبدالله انصاری، بر چه مبنایی است؟ شیوه پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. در گردآوری اطلاعات علاوه بر مراجعه به منابع تاریخی مکتوب و نوشته های خواجه عبدالله انصاری، مشاهده نقش مربعی به مثابه منبع دست اول معماری نیز، مدنظر بوده است. با بررسی اطلاعات مختلف و تفاسیر انجام شده از نقش مربعی به دست خواجه عبدالله انصاری در کتاب "صد میدان" ذیل میدان ارادت درمی یابیم: آیه یادشده اشاره به اهمیت نیت در نماز دارد؛ نیتی که آداب معنوی نماز است؛ سفری که شروع آن با نیت پاک صورت می پذیرد و اگر در نیت خلل باشد کل سفر بی فایده خواهد بود. مفهومی که قوام الدین نیز بر پایه آن شالوده آرایه نقش مربعی را بنا می نهد. با مشاهده و بررسی نحوه قرارگیری این آیه در چهار طرف مربع و تکرار متن نماز در داخل مربع به صورت کوفی مُعقّلی، درمی یابیم قوام الدین ازطریق محاط کردن متن آیه "قل کل یعمل علی شاکلته" در اطراف مربع؛ مفهوم آیه مزبور را به طور عینی به کل مطالب داخل مربع تسری داده و از این طریق، ترجمان بصری مفاهیم خواجه عبدالله را در قالب آرایه معماری عینیت بخشیده است.

هندسه در متون تخصصی هندسی به دو دسته هندسه عملی و نظری تقسیم بندی می شود. این متون، هندسه عملی را جوهره کار صنعتگران، نقشه برداران و بنایان دانسته و مهم ترین نماد بیرونی آن را معماری قلمداد می کنند. در بین متون، رساله هندسه عملی بوزجانی از منابعی است که در آن هندسه با روش های متعدد و راه حل های ساده تر بیان شده است. قوام الدین شیرازی در متون کهن به عنوان مهندس و معمار در عصر تیموری یاد شده و مدرسه غیاثیه یکی از ماندگارترین بناهای ساخته شده توسط او است. در این پژوهش با روش تاریخی-تحلیلی، هندسه مدرسه غیاثیه مورد مطالعه قرار گرفته و سپس با هندسه بوزجانی تطبیق داده شده است تا پاسخگوی این سوال ها باشد: کاربست هندسه عملی در مدرسه غیاثیه چگونه صورت گرفته است؟ و شبکه های شطرنجی در طراحی این مدرسه به چه صورتی مورد استفاده بوده است؟ برای یافتن پاسخ، ابتدا هندسه عملی از منظر اندیشمندان غربی و ایرانی بررسی شد و سپس پلان و نمای مدرسه غیاثیه با توجه به روش های بوزجانی مورد بازنگری قرار گرفت. در نتیجه این تحقیق با اعمال شبکه مدولار بر پلان با توجه به ابعاد گنبدخانه و نیز تطبیق شکل گیری فضاها با هندسه بوزجانی، استفاده قوام الدین از روش های خاص هندسی و نیز از مدول مربعی مشخص در طراحی و ساخت بناها محرز گردید.

قوام الدین شیرازی از معماران برجسته دوره تیموری است که آثار بسیاری همانند مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد گوهرشاد هرات را از خود به یادگار گذاشته است. آنچه که در بررسی یک بنا به عنوان اثری معمارانه مورد توجه قرار می گیرد، جنبه های مادی و فضای کالبدی و شکل دهنده به آن اثر معماری است. با توجه به تخریب مسجد گوهرشاد هرات، یکی از راه های درک و شناخت معماری مسجد، بررسی تناسبات هندسی آن با مسجد گوهرشاد مشهد است؛ به این دلیل که مسجد گوهرشاد مشهد قبل از مسجد گوهرشاد هرات بنا شده است و این احتمال وجود دارد که قوام الدین در طراحی مساجد، از تناسبات هندسی مشترکی استفاده کرده باشد. بنابراین پژوهش حاضر با هدف یافتن یک نظام تناسبات هندسی مشترک در دو بنای شاخص قوام الدین، یعنی مساجد گوهرشاد در مشهد و هرات، به تحلیل و مقایسه تناسبات هندسی نقشه کف این مساجد می پردازد. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، تفسیری- تاریخی است. گردآوری داده ها در دو بخش کتابخانه ای و تحلیل اسناد و نقشه ها انجام شده است. روش کار به این صورت بود که تناسبات هندسی مساجد گوهرشاد در مشهد و هرات با استفاده از الگوهای تناسبات هندسی، تحلیل و مقایسه شدند. نتایج پژوهش نشان می دهند که قوام الدین در این مساجد، از تناسبات و نسبت های هندسی مشخص و مشابهی استفاده کرده است. به بیان دیگر در هر دو مسجد، گنبدخانه، طول شبستان ها و ترکیب مجموعه گنبد خانه با شبستان، تناسبات و نسبت های هندسی مشابهی دارند و تفاوت هایی در تناسبات و نسبت های هندسی میانسرا و ایوان های دو مسجد وجود دارند که احتمالاً مربوط به زمینه (محل قرارگیری بنا) و نوع بهره برداری از آنها باشد.