صلاح فضل

نظریه ساختارگرایی از جمله مهمترین نظریه های نقد ادبی است که در نیمه دوم قرن بیستم، مطالعات ادبی را در اروپا و آمریکا تحت تأثیر خود قرار داد و دگرگون ساخت. این نظریه، همانند سایر نظریه های نقد ادبی در چند دهه اخیر از طریق ترجمه وارد حوزه مطالعاتی نقد ادبی در جهان عرب شد. به همین دلیل بیشتر کتابهایی درباره ساختارگرایی به زبان عربی نوشته شده، ترجمه از کتابهای غربی است. در این مقاله سعی شده کتاب «نظریه البناییه فی النقد الأدبی» مورد نقد بررسی قرار گیرد. این کتاب یکی از آثار ارزشمند در این حوزه است که در اواخر دهه 70 قرن بیستم توسط صلاح فضل از ناقدان برجسته مصر و جهان عرب، تألیف شده است. او در این کتاب برای نخستین بار در جهان عرب به معرفی رویکرد ساختارگرایی در علوم مختلف و کاربردهای آن در نقد ادبی و در دو حوزه نقد شعر و داستان می پردازد. اما اکتفا به مباحث نظری، فقدان مباحث عملی و عدم توجه به نقد و بلاغت قدیم عربی-اسلامی مهمترین معایب این کتاب به شمار می رود.

نقد نوین هم گام با رشد و پیشرفت علوم و دانش های انسانی در کشورهای غربی و پیرو دادوستدهای فرهنگ های مختلف با یک دیگر به فرهنگ عربی راه یافت و ناقدان عربی را بر آن داشت تا از جدیدترین نتایج نقد جهانی بهره جویند. برخی چنان مسخ محصولات نقد غربی شدند که میراث نقد اصیل خود را که از دیرباز به آنان رسیده بود به طور کامل وانهادند، اما گروهی دیگر چون صلاح فضل، پژوهش گر و ناقد به نام مصری، با نگاهی تیزبینانه و خردمندانه به منظور معرفی نتایج پژوهش های نقدی و کاربردی سازی آن در تمام سطوح جوامع عربی برآمد و نتایج تلاش های ناقدان عربی قدیم و جدید را نیز زیر ذره بین خود داشت. در همین راستا، در این جستار کتاب مناهج النقد المعاصر اثر صلاح فضل را به شیوة تحلیل کمّی و کیفی موردکنکاش قرار داده ایم و نقاط قوّت و ضعف محتوایی و شکلی اثر یادشده را ارزیابی کرده ایم. این کتاب به لحاظ فقدان ارجاعات و استناددهی به شیوة آکادمیک تألیف نشده است، بلکه به شیوه ای است که نویسنده آن را «نگارش شفاهی» نام نهاده است و از اسلوب نگارش طه حسین و محمد مندور که مورداقبال خوانندگان عرب قرار گرفته است، تأثیر پذیرفته است؛ ازاین رو، نویسنده به فهم صحیح، ساده، و سهل الوصول محتوای نقدی این کتاب توسط خواننده اهتمام بسیار ورزیده است.

یهتمّ النقد الأدبی منذ بدایة نشأته بدراسة الأعمال الفنّیة الأدبیة مستخدمًا سلسلة معاییر، ویقوم بتفسیر الأعمال وشرح عناصرها ومفاهیمها، وتبیین نقاط الضعف والقوّة فیها. وفی نهایة الأمر یساعد فی الارتقاء بالعمل. یمکن اعتبار تقسیم النظریات النقدیة تحت عنوان المذاهب الأدبیة من هذه المحاولات، ویُعدّ کتاب منهج الواقعیة فی الإبداع الأدبی لصلاح فضل نموذجًا لذلک. یحاول هذا البحث الإجابة عن إشکالیة أساسیة وهی: إلى أی مدى استطاع هذا الکتاب أن ینجح فی إنجاز رسالة شرح مکانة المذهب الواقعی ونقده؟ یتبیّن لنا من نتائج البحث الذی تمّ وفقًا للمنهج التحلیلی الموضوعی أنّ الکتاب حصل على نجاحات کبیرة فی شرح النظریات الواقعیة، إن کان من الناحیة الشکلیة أو المضمون، وإن کان فیها بعض النواقص، کخلوّه من الشواهد الملموسة فی النصوص الأدبیة.