رباعی معاصر

در ابتدای قرن اخیر شعر فارسی دستخوش تحولات ساختاری بسیاری قرار گرفت. این تحولات رفته رفته شعر کلاسیک فارسی را دگرگون ساخت. می توان گفت رباعی از قالب هایی است که به دنبال جریان مزبور در دو دهه اخیر تحت تاثیر سنت شکنی های نوآورانه قرار گرفت. این تحولات گاه، با ظرافت های نوآورانه وگاه با بدعت های صورت مآبانه همراه بود. فرضیه نگارندگان آن است که رباعی معاصر به عنوان قالبی پیشتاز در نوآوری های زبانی و قالبی، از این جهت قابل ملاحظه و بررسی است که نسبت به دیگر قالب های شعر فارسی بیشتر مورد تصرف و تحول قرار گرفته است. لذا پرداختن به آن را ضرورت احساس کرده و بر آن شده تا با نمونه آوری، این تصرفات را آشکار سازد. پژوهش حاضر با مطالعه شمار قابل توجهی از رباعیات معاصر و التفات به مجموعه رباعیات شاعران معاصر، این نوآوری ها را استخراج و تحلیل کرده است. پس از مطالعه و بررسی روشن گردید که نوآوری در بافت رباعی بیشتر در یکی دو دهه اخیر صورت گرفته است. عدم رعایت قافیه به صورت عامدانه، استفاده از ردیف های طولانی، درهم شکستن نظام قافیه و وزن به انحای مختلف، پهلو زدن های عامدانه به زبان کوچه و بازار، دیگرگونه نویسی، کاربست واژگان امروزی و علائم نگارشی و ... از تصرفاتی است که در رباعی معاصر به چشم می خورد.

شماری از رباعی سرایان معاصر توانسته اند سنّت های گذشته را با ذوق خود بیامیزند و آثاری ماندگار خلق کنند؛ از این رو قالبی مانند رباعی هم توانسته، در کنار پایبندی به سنّت، بستری برای مدرنیته (نوگرایی) باشد. مدرنیته رویکردی به نو شدن و شیوه ای از اندیشه و احساس است که، در سده های اخیر، به یک جریان مسلّط اجتماعی و فکری تبدیل شده . رباعی سرایان، به شیوه های گوناگون، به نو  کردن این قالب اهتمام داشته اند که یکی از آن ها «تحوّل خیال» است. بیژن ار ژن از رباعی سرایان نو گرایی است که گونه گونیِ تصویر در رباعی هایش مشهود است. در جستار حاضر، با روش توصیفی   تحلیلی و با نگاه ویژه به کتاب چارانه های بیژن ارژن، تحوّل خیال و تصویر در رباعی های این شاعر بررسی خواهد شد. بنا بر یافته های پژوهش، در رباعی های او هم تصاویر خیال محور دیده می شود که معمولاً در سطح شکل گرفته اند و هم تصاویر تخیّل محور که در عمق سامان یافته اند. تصاویر رباعی های ارژن را براساس تصاویر مکاتبی چون رمانتیسیسم (احساسات گرایی)، رئالیسم (واقع گرایی)، سمبولیسم (نمادگرایی)، ایماژیسم (تصویرگرایی)، و سوررئالیسم (فراواقع گرایی) می توان تحلیل کرد. در رباعی های متضمّن تصاویر رئالیستی (واقع گرا)، تصویرْ تکّه تجسّم پذیری از واقعیّت است که در خود حرفی نهفته دارد و براساس منطق تصویرگری در بلاغت کهن شکل نگرفته است. در تصاویر رمانتیک (احساسی) و سمبلیک (نمادین)، تصویر پلی است میان عالم حسّ و ادراک. در رباعی های ایماژیستی، تصویر قائم به خود است و شکل گرفتن رباعی به قصد بیان هیچ گونه حسّ و اندیشه ای نبوده . رباعی های سوررئالیستی دربرگیرنده تصاویری است که نظم جهان و پدیده ها را به هم می ریزد و دنیایی تازه و ناشناخته خلق  می کند.