چشم انداز جغرافیایی

از اوایل قرن بیستم، با تکیه بر پیوستگی جغرافیا و تاریخ، دانش جغرافیای تاریخی در حوزه مطالعات تاریخی مورد توجه قرار گرفت و مکاتب نظری متنوعی بنا به نوع نگرش به آن به وجود آمد. یکی از حوزه های مطالعاتی نسبتاً جدید در جغرافیای تاریخی، چشم انداز جغرافیایی است که تغییرات محیط طبیعی را در یک دوره مشخص تاریخی، با رویکرد تأثیر انسان و تاریخ بر جغرافیا، بررسی می کند. ضرورت پژوهش حاضر از آن روست که معمولاً جغرافیای تاریخی در ایران به بررسی تاریخی مکان های جغرافیایی محدود شده است و در آن، بررسی نقاط عطف تاریخی مناطق و عوامل تأثیرگذار بر تحول سکونتگاه های انسانی و نیز تقسیم بندی جغرافیایی دقیق یک منطقه بر اساس تغییرات بنیادین حاصل از فعالیت انسانی مغفول مانده است. نوشتار حاضر بر آن است تا ضمن تبیین چشم انداز جغرافیایی، روش شناسی و کاربست آن را در مطالعات تاریخی با نشان دادن چگونگی نفوذ و دخالت انسان در محیط طبیعی و چشم انداز جغرافیایی و مقایسه آن با دخالت هایی دوره های قبلی تبیین کند.

واژه چشم انداز امروزه دارای مصادیق گسترده و ژرف تری نسبت به گذشته است. در قرون وسطی این کلمه با ریشه آلمانی در معنای «منطقه» و «قلمرو» به کار می رفت. پس از قرن 15 میلادی چشم انداز مبدل به یک ژانر تصویری شد؛ اما امروزه چشم انداز یک تعبیر علمی است که نه تنها به وصف یک نمود می پردازد، بلکه آزمونی ذهنی، زیباشناختی، هنری و وجودی است که پیوسته در حال دگرگونی است. بنابراین هر چشم انداز جغرافیایی خود می تواند بیانگر داستانی از تمدن، فرهنگ، اجتماع و ایدئولوژی گروه های انسانی باشد. در این نگاه است که امروزه چشم اندازسازی و تأکید بر چشم انداز، عناصر پیدایی و تعامل هریک با کل مجموعه و تأکید بر نقش صانع مردمی در بازآفرینی آن جزو اصول لاینفک هر نظام برنامه ریزی شهری محسوب می گردد. مطالعه حاضر نیز مبتنی بر همین اهمیت با بهره گیری از فلسفه تفسیرگرایی و رویکرد کیفی و کاربست تکنیک تحلیل محتوای عمقی از طریق احصاء مضامین و مفاهیم و مقوله سازی به وسیله کدگذاری باز، مقوله بندی،کدگذاری محوری و کدگذاری گزینشی، سعی در واکاوی عوامل موثر مدنیّت انسانی بر چشم انداز جغرافیایی دارد. نتایج این وارسی که از نمونه هدفمند و اطلاعات محور از میان منابع چاپی در حیطه مدنیّت انسانی و چشم انداز جغرافیایی استفاده شد. بیانگر اهمیت و نقش 10 مقوله مؤثر مدنیت در شکل پذیری چشم انداز جغرافیایی است که ما را به تعریف چشم انداز جغرافیایی نشأت گرفته از جهان بینی، اندیشه سیاسی، اندیشه فلسفی، آگاهی، توافق حوزه خصوصی و عمومی، ابعاد فرهنگی، تاب آوری اجتماعی، حکمروایی، بستر اجتماعی ، ملاحظات اخلاقی رهنمون می سازد.

 مجلات از منابع مهم انتقال اطلاعات و یافته های علمی و پژوهشی هستند که بررسی و تحلیل مقالات موجود در آنها می تواند نتایج خوبی برای رشد آنها داشته باشد. این پژوهش برآن است کلیه مقالات  فصل نامه علمی - پژوهشی چشم انداز جغرافیایی را در سال های 89-1385 مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. برای گردآوری داده ها از روش کتاب سنجی و تحلیل استنادی استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش شامل 110 مقاله با 2022 استناد است. استنادها به طور مستقل و موردی بررسی شده و از نمونه گیری استفاده نشده است. نتایج این پژوهش حاکی است، پرویز رضایی با تألیف 9 مقاله و اختصاص 18/8 درصد از بین مؤلفان و دانشگاه آزاد اسلامی رشت با 46 مقاله و اختصاص 82/41درصد از نظر وابستگی سازمانی دارای بیشترین مقاله هستند. 60 درصد مقالات به صورت گروهی انجام شده است، هم چنین مردان نسبت به زنان و اعضای هیأت علمی با رتبه استادیار، دارای بیشترین مقاله    می باشند. بالاترین میانگین استناد برای هر مقاله مربوط به بهار 85 با 22 استناد است. تعداد منابع استنادی فارسی و کتاب ها بیشتر از لاتین و دیگر منابع اطلاعاتی است. بهلول علیجانی، حسین شکویی، امین علیزاده پراستنادترین نویسندگان و فصل نامه تحقیقات جغرافیایی، پژوهش های جغرافیایی و جغرافیا و توسعه پراستنادترین نشریات هستند. 

چشم اندازها را نمی توان تنها بسامدهای مبهم جغرافیایی که به وسیله روش های عینی، قابل توصیف باشند، تبیین کرد، بلکه آنها سوبژه های واقعی قابل مشاهده و تجربه ذهنی هستند که با دریافت هنری و زیباشناختی، تجزیه، تحلیل و مقایسه، قابل استنباط هستند. بدین سان می توان شناخت عناصر پیدایی، شکل گیری و توسعه هر چشم اندازی را آینه تمام نمای دانش، فرهنگ و ادراکات بشری در جغرافیا دانست. مبنی بر چنین برداشتی است که در پژوهش حاضر سعی بر آن است که با تلفیقی از تکنیک های تحلیل محتوای عمقی و عملیات نرم مبتنی بر فلسفه تفسیرگرایی با رویکرد کیفی-کمی به سؤال چرایی پیدایش هر چشم انداز جغرافیایی(شهری) پرداخته شود. بدین ترتیب با تحلیل محتوای منابع چاپی در این حیطه 14 مقوله استخراج گردید، که متخصصان با استفاده از پرسشنامه ارزیابی به سؤالات مربوط به نقش هر یک از مقولات پاسخ دادند. در نهایت پس از جمع آوری پرسشنامه ها از میان 10 متخصص علوم جغرافیا با کمک تکنیک دیمتل فازی روابط موجود مابین مقولات مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و سرانجام به سبب نقص این تکنیک در سطح بندی، به کمک تکنیک ساختاری تفسیری سطوح اثرگذاری مابین مقولات مشخص گردید. نتایج بیانگر آن است که مقوله جهان بینی به عنوان متغیر مستقل سیستم چشم انداز جغرافیایی مطرح می شود. در سطوح دیگر، آگاهی، اندیشه فلسفی و اندیشه سیاسی جامعه مدنی قرار دارند که بعنوان مبنایی برای چشم انداز جغرافیایی محسوب می شوند. در این میان متغیرهای چشم انداز زمینه ای، حکمروایی، ابعاد فرهنگی، بستر اجتماعی بعنوان متغیر تعدلیگر سیستم چشم انداز جغرافیایی تعریف می گردند. از تعامل مجموعه متغیرهای ذکر شده، متغیرهایی چون سازماندهی فضای زیستی، خوانش فضای زیستی، توافق حوزه عمومی و خصوصی و تاب آوری اجتماعی حاصل می گردد.