واج شناسی آزمایشگاهی

در این مقاله رفتار واجی همخوان های چاکنایی را در جایگاه های واجی مختلف در چارچوب واج شناسی آزمایشگاهی از طریق مشاهده الگوی تغییرات شدت انرژی طیف فرکانسی مورد بررسی قرار می دهیم. نتایج به دست آمده نشان می دهد که همخوان های چاکنایی در جایگاه آغاز کلمه و میان کلمه بعد از همخوان به صورت سخت تولید می شوند؛ در جایگاه میان کلمه بین دو واکه از میزان فعالیت چاکنای برای تولید /Ɂ/ و /h/کاسته می شود ولی این همخوان ها به کلی از زنجیره گفتار حذف نمی شوند؛ و در پایانه هجا از میزان فعالیت الگوهای بست و سایش چاکنایی کاسته می شود ولی اثر این الگوها در پایانه هجا همچنان باقی می ماند. بر این اساس هر قدر میزان فعالیت الگوهای بست و سایش چاکنایی کاهش یابد، بر میزان ارتعاش تارآواها افزوده شده و به این ترتیب شباهت این همخوان ها با واکه قبل بیشتر می شود که این مسئله باعث می شود واکه قبل کشیده تر درک شود.

مطالعه حاضر به بررسی تأثیر سرعت گفتار روی زمان شروع واک (وی اُتی) همخوان های انسدادی واکدار /b, d, ɟ/  و بیواک /p,t,c/  زبان فارسی معیار می پردازد. به این منظور، طی آزمون تولیدی تعداد 8 جمله حاوی کلمات آزمایش، هر کدام 3 مرتبه توسط 24 شرکت کننده (17 شرکت کننده مؤنث و 7 شرکت کننده مذکر) در سرعت های متفاوت تولید شدند. مقادیر وی اُتی برای همخوان های انسدادی واکدار و بیواک به تفکیک موقعیت در واژه (آغازین، میان واکه ای) و سرعت های مختلف گفتار (آهسته، عادی، سریع) از طریق نرم افزار تحلیل صوت شناختی پرات ویرایش 6.0.29 اندازه گیری شد. در نهایت، تعداد 1152 داده به نرم افزار تحلیل آماری اس.پی.اس.اس ویرایش 0/24، ارائه شد. در این آزمون، متغیر وابسته وی اُتی و متغیرهای مستقل سرعت گفتار، جایگاه تولید، موقعیت در واژه و واکداری درنظر گرفته شد. نتایج نشان داد که در زبان فارسی معیار، سرعت های مختلف گفتار تنها وی اُتی مقوله پس افت زیاد {بیواک دمیده} را تحت تأثیر قرار می دهد، اما وی اُتی مقوله پس افت کم {بیواک نادمیده} در سرعت های گوناگون تفاوت معنادار ندارد. با توجه به نتایج حاصل، می توان ادعا کرد که در زبان فارسی معیار، میزان دمش آواهای دمیده در سرعت های مختلف گفتار دچار تغییر می شود.

در مقاله حاضر، بافت های وقوع همخوان انسدادی چاکنایی در ۴۶ واژه و ترکیب، با بسامد رخداد ۲-۳ بار در گفتار پنج گویشور مرد زبان فارسی تهرانی، یزدی، اصفهانی، کرمانی و خراسانی (سبزوار)، بررسی شده اند و مقادیر آماری رخداد گونه های آوایی آن، بنا بر شواهد صوت شناختی، به دست آمده است. یافته های آزمایشگاهی نشان می دهند که در مجموع گونه های زبانی، شایع ترین بافت ظهور این همخوان با جلوه آوایی بست کامل چاکنای یا واک بازداشته، جایگاه آغاز واژه، پس از مکث است و عدم تلفظ آن در سایر جایگاه ها، ممکن است به کشش جبرانی واکه ماقبل، توالی واکه ای یا بازهجابندی در واژه ها بیانجامد. این تنوع آوایی متناظر با درجات واک سازی در حنجره و منطبق بر محدودیت های واج شناختی زبان فارسی است که ترتیب زبان ویژه آنها در قالب نظریه بهینگی، ضرورت تلفظ/عدم تلفظ همخوان انسدادی چاکنایی را به عنوان واحد آوایی زبان فارسی، توجیه می کند.

همخوان/k/ در ساخت مضارع برخی فعل های فارسی باستان و بعضی صورت های غیرِفعلی آن، در بافت /V_[a, e]/ به آواهای[ʧ] و [z] تبدیل شده است و در ساخت ماضی همان افعال در بافت /V_[t]/، به آوای [x] تغییر کرده است. مقاله حاضر به بررسی پایه های صوت شناختی این تضعیف درزمانی در قالب واج شناسی آزمایشگاهی می پردازد. به منظور بازسازی بافت آوایی این تغییرات تاریخی، صورت هایی از فارسی امروز که دارای بافت های فوق هستند، توسط دو گویشور مرد فارسی معیار دو بار تکرار شدند. تحلیل صوت شناختی نمونه ها که به وسیله نرم افزار پرت نسخه ۵۳۶۳ ضبط شدند و نتایج آزمون تی نمونه های مستقل نشان دادند که پیشین بودن و تکیه بر بودن واکه های [á, é] دلیل پیشین شدگی [k] و دمیدگی و قرارگیری آن در بافت میان واکه ای، انگیز ه انسایشی / سایشی شدگی آن است. در این بافت، ویژگی های صوت شناختی انسدادی پیشین [c] و انسایشی [ʧ] به یکدیگر و در مواردی، به سایشی [ʃ] و حتی [s] شبیه اند. [c] در بافت /V_t/ نیز، ویژگی های آوایی سایشی را نشان می دهد و در برخی پارامترها، به [x] نزدیک است. بنابراین، [c] در این بافت ها، مستعد تبدیل و تعبیر به آواهای انسایشی/ سایشی است.