کارکردهای تفسیری

یکی از شاخصه های کلام معصومان استناد به آیات قرآن است. حضرت زهرا ÷ در خطبه های خویش به فراخور نیاز، به آیات قرآن استناد نموده است. این گونه استنادهای قرآنی می تواند یکی از مهمترین منابع تفسیر قرآن به شمار آید. بیشترین کارکرد این روابط، در توسعه دامنه تفسیر نقلی است. این پژوهش، کارکرد تفسیری استنادهای قرآنی در خطبه های حضرت زهرا ÷ و فراوانی آنها را مورد مُداقه قرار داده است و در آن به جای محتوای کلام قرآن و خطبه های حضرت زهرا ÷ ، بر کارکردهای تفسیری استنادهای قرآنی حضرت ÷ تأکید شده است. این بررسی بیانگر آن است که بهره گیری حضرت ÷ از آیات گاه در جهت تبیین معنا، جری و تطبیق، گسترش مفهومی و مصداقی آیات و نیز استشهاد به آیات قرآن است. در این زمینه تبیین معنا، ذکر تطبیق آیات، استشهادهای حضرت ÷ به قرآن و گسترش مفهومی و مصداقی آیات به ترتیب بیشترین کارکردهای تفسیری این استنادها را نشان می دهد.

فاصله در پایان آیه به دلیل هیمنه و سیطره ای که بر محتوای آیه دارد، از جایگاه مهم و حساسی برخوردار است. این جایگاه حتماً در تفسیر آیه تأثیرگذار است. اما سؤال اساسی این است که کارکرد و نقش فاصله در تفسیر محتوای آیه چیست؟ برای دریافت پاسخ، به تفاسیر التبیان، مجمع البیان، المیزان، نمونهو تسنیممراجعه شده است. در این پژوهش یازده گونه از کارکردهای فاصله مورد شناسایی واقع شد که از مهم ترین آنها می توان به تقویت و تأیید دیدگا های تفسیری و یا نقد و رد آنها، تبیین آیه با کمک فاصله، دفع توهم و ابهام از آیه، دریافت حکم و یا تأیید حکم آیه و یا بیانگر موقتی بودن حکم اشاره کرد. گرچه موضوع این نگارش ابتکاری بوده، اما ضرورت دارد با مطالعه دیگر تفاسیر، به این گونه ها افزوده شود.

فاصله پدیده ای قرآنی است که نقش مهمی در زیبایی، نظم بخشی و انسجام آیات دارد و لازم است از جهات گوناگون مورد توجه و بررسی قرار گیرد. از جمله منابع مهم برای بررسی این پدیده، تفاسیر است. به دلیل اهمیت تفسیر «مجمع البیان» موضوع فاصله و چگونگی نگرش امین الاسلام طبرسی به این مطلب موضوع این مقاله قرار گرفت. در زمینه فاصله، عنوان هایی مانند کارکردها و نقش های تفسیری، انواع و چگونگی روابط فاصله به ویژه گونه های پیوند معنایی آن با محتوای آیه از اهمیت بیش تری برخوردار است. از کارکردهای تفسیری فاصله در «مجمع البیان» باید به تقویت و تأیید احتمالات تفسیری، دفع توهم، شبهه و ابهام از آیه و برداشت حکم اشاره کرد. و در ارتباط و پیوند معنایی فاصله با محتوای آیه نیز می توان دوازده گونه پیوند معنایی را در این تفسیر بازشناسی کرد که در کم تر تفسیری این مسأله مورد توجه قرار گرفته است. در بحث ارتباط فاصله و محتوا در برخی آیات چالش هایی وجود دارد که توجیهات طبرسی برای خروج از آن ها مورد توجه قرار گرفته است.