جهان بینی ایرانی

در این مقاله، مطرح میشود که بین جهانبینی ایرانی و فلسفة امپدوکلس آکراگاسی رابطه هایی وجود دارد. نگارنده بر آنست که بین ستیزه مهر و کین در فلسفه امپدوکلس با نزاع خیر و شر در جهان بینی ایرانی شباهت زیادی وجود دارد. امپدوکلس در جهانشناسی خود برای جهان هستی قائل به چهار مرحله است که در واقع مراحل نزاع مهر و کین است، در باورهای ایرانی نیز اعتقاد به فرایند چهار مرحلهیی جهان آفرینش که عرصه ستیزه خیر و شر است، از کهنترین زمانها وجود داشته است. در این مقاله نگارنده شواهدی از تأثیرگذاری جهان بینی ایرانی بر فلسفه امپدوکلس ارائه میدهد.

در این مقاله، سخن بر سر صورت صحیح نام یک کتاب است از ابوالعباس ایرانشهری و آن کتابی است که بر اساس بیان الادیان ابوالمعالی محمد بلخی نام آن را «هستی» دانسته اند. اما پس از جستجو در معنا و مفهوم واژه «هستی در زبان و فرهنگ و تلقی فلاسفه ایرانی قرون اولیه، باید نام اصلی کتاب «هستی_داد» باشد نه هستی. در پایان هم به ضرورت توجه ایرانیان به زبان فارسی در برابر عربی اشاره شده که بسیاری از متفکرین لازم می دیده اند به این زبان هم، کتابی آسمانی وجود داشته باشد تا براساس موازین و معتقدات تاریخی و اساطیری ایران، مبانی عقیدتی تبیین و تفسیر شود. به همین دلیل کسانی که نمی خواسته اند دینی غیر از اسلام در فضای فرهنگ ایران مطرح باشد، کتاب آسمانی اسلام، یعنی قرآن را در دوره سامانی به پارسی برگرداندند.

مرزبان نامه به شیوه کلیله و دمنه مشتمل بر حکایات و افسانه های حکمت آمیز است و از زبانِ انسان ها و وحوش نوشته شده است. این مؤلفه ها به همراه شیوه نگارشِ کتاب باعث شده است تا این اثر را تقلیدی از کلیله و دمنه بدانند و اهمیّتِ آن را بیش تر در فنّ نگارشِ آن قلمداد کنند، در صورتی که وقتی زیرساخت و ساحتِ محتواییِ این دو کتاب را مقایسه کنیم، در خواهیم یافت که زیرساختِ فکری شان به دلیلِ دیدگاه حاکم بر آنها، بسیار متفاوت است. پژوهشِ حاضر در پیِ پاسخ به این پرسش است که آیا اندیشه حاکم بر مرزبان نامه تحتِ تأثیرِ جهان بینیِ ایرانِ باستان است و یا فرهنگ و اندیشه هندیِ حاکم بر کلیله و دمنه؟ یافته های حاصل از این پژوهش که به روشِ مقایسه ای - تحلیلی و با نگاهی به زیرساختِ فکریِ هر دو اثر، به انجام رسیده، نشان می دهد که دیدگاهِ حاکم بر مرزبان نامه بر خلافِ کلیله و دمنه - دیدگاهی مثبت نگر است؛ به گونه ای که بیشترِ داستان های آن، دارای پایانِ خوبی هستند. زیرساختِ فکری مرزبان نامه بر اساسِ فلسفه مزدیسنا - فلسفه پیروزی نیکی بر بدی - و جهان بینیِ ایرانی شکل گرفته است و بر همین بنیاد، این اثر نه تنها تقلیدی محض از کلیله و دمنه نیست؛ بلکه تدوینی هدف مند و آگاهانه است.