الهیات بالمعنی الاعم

شهید سیدمـصطـفی خمینی پـرورش یافتـه مکتـب حکمت متعالیه بوده و دارای نوآوریهای متعددی در فلسفه اسلامی میباشد. آراء وی در کتاب بزرگی بنام «القواعد الحکمیة» مطرح شده که مفقود شده است. نگارنده با بازبینی بیست و نه مجلد از کتب وی، نظریات جدید ایشان را گردآورده است. از میان پنجاه نظریه جدید فلسفی ایشان، تعداد سیودو عنوان به مسائل الهیات بالمعنی الاعم و مباحث موضوع فلسفه، وجود و ماهیت، وجود ذهنی، مواد ثلاث، حرکت، جوهر و عرض، انسانشناسی و علت و معلول مربوط میشود. این پژوهش به طرح نظریات ایشان و اشاره به آراء فلاسفه قبل از ایشان، مخصوصاً صدرالمتألهین پرداخت تا ضمن مقایسه این آراء با یکدیگر، جایگاه هر نظریه بخوبی آشکار گردد. دسته بندی آراء وی در قالب فصلبندی کتاب الحکمة المتعالیة، گامی در جهت تدوین تاریخ فلسفه اسلامی معاصر محسوب میشود.

در نظام الهیاتی ابن سینا، موضوع مربوط به «وجود واجب تعالی» در دو بخش الهیات بالمعنی الاعم و الهیات بالمعنی الاخص بررسی و تبیین شده است. ابن سینا در امور عامه، احکام «موجود بما هو موجود» اعم از واجب و ممکنات را تبیین کرده و در مبحث الهیات بالمعنی الاخص نیز، به صورت مبسوط و مستوفی به اثبات واجب تعالی و بیان صفات و افعال او پرداخته است. در بررسی دیدگاه های شیخ الرئیس در هر دو موضع است که میزان سازگاری و ناسازگاری نظام الهیاتی او قابل رصد، تحلیل و نقد می باشد. نظام الهیاتی سینوی، علی رغم توفیقاتی که در اثباب واجب الوجود و احکام تقسیمی «موجود بما هو موجود» داشته، به دلیل عدم ارتقاء از «وحدت تشکیکی عام» به «وحدت تشکیکی خاص» در تبیین مسائلِ «وجود» و «وحدتِ» واجب تعالی در دو قلمرو «مفهوم» و «حقیقت مصداق» با چالش های جدّی مواجه گردیده است. این مقاله، با رویکرد تحلیلی- انتقادی و با تمرکز بر عناوینی نظیرِ «نحوه وجود واجب تعالی» و رابطه «انیّت و ماهیتِ» او، نشان می دهد که بین اجزاءِ درونی نظام مذکور در محدوده موضوع مقاله ناسازگاری هایی وجود دارد و در نتیجه باید اذعان نمود که در این نظام الهیاتی وفاق و سازگاری صددرصدی مشاهده نمی گردد.