معقولیّت باور

مسئله رابطه عقل و ایمان همواره به عنوان جدالی جدی و اساسی در تاریخ اندیشه رخ نموده است. این نزاع از عصر روشنگری به بعد با جدیت و محوریت بیشتری روبه رو شد و تا عصر حاضر، اهمیت خود را حفظ کرده است. از جمله پاسخ هایی که به حل این نزاع داده شده است، پاسخ قرینه گرایان است. به اعتقاد گروهی از ایشان، باورهای دینی که خاستگاه شان ایمان است، نامعقول اند و در نتیجه، ایمان ورزی امری خطاست. در میان نظریه پردازان معاصر اقبال زیادی به رویکرد قرینه گرایانه کلیفورد شده است. مقاله وی با عنوان «اخلاق باور» تاکنون و با گذشت زمان بسیاری از انتشار آن، همچنان دارای نفوذ در محافل فلسفی بوده و تا امروز دیدگاه های موافق و مخالف بسیاری را در این زمینه برانگیخته است. بنابراین، همراه با تشریح قرینه گرایی به تقریر کلیفوردی از این رویکرد خواهیم پرداخت. در این نوشتار می کوشیم تا پس از بررسی ماهیت باورهای دینی، ...

آنچه قابلیّت مقایسة آرای کرکگور و غزالی را فراهم می­سازد، رویکرد معترضانة این دو الهی­دان به تفسیر رایج از دین؛ و به طور خاص، به مسئلة معقولیّت باور دینی است. مخالفت کرکگور با نظام­های فلسفی پیش از خود، خصوصاً نظام هگلی مشهور است. دغدغة او، بیشتر متوجّه تأثیر نامطلوب این نظام­ها بر فهم زمانه از دین است. او، در مواجهه با مسئلة عقل و ایمان، با تکیه بر مبانی فلسفة وجودی خود، به ویژه این­همانی حقیقت و انفسیّت، جانب ایمان را می­گیرد. او تمام تلاش­هایی را که سعی در معقول نشان دادن باورهای دینی و کشاندن دین به حوزه پژوهش­های آفاقی دارند، بی­حاصل و حتّی مضر به حال دین و دین­داری می­داند. لذا می­توان کرکگور را یک ایمان­گرای افراطی دانست. اما رویکرد غزالی به مسئلة عقل و ایمان، تقریباً با بسیاری از نظریه­های توجیه قابل تطبیق است. او، گاه یک عقل­گرا، حتی در حوزة تصوف، است؛ و گاه چنان جانب ایمان را می­گیرد که صرف تصدیق جازم را در حصول ایمان نجات­بخش می­داند. نگاه او، ناشی از توجّه خاصّ به تفاوت میان آدمیان است. او برای انسان­ها مراتبی قائل است که هر فرد از هر مرتبه، با توجّه به ظرفیّت و شاکلة وجودی خود، طریقی را برای رسیدن به ایمان و باور دینی برمی­گزیند. ازاین رو، ایمان عوام را به همان اندازه معقول و نجات­بخش می­داند که ایمان اهل فلسفه و تصوّف چنان است.