زنادقه

یکی از مهم ترین مباحث مورد توجه حدیث شناسان، موضوع جعل و وضع حدیث است. در مورد علل و انگیزه های جعل حدیث، آرای گوناگونی اظهار شده است. «زندقه گرایی» به عنوان یک جریان مخرب و تأثیرگذار در اسلام مورد توجه ناقدان حدیث قرار گرفته است. با این همه، بررسی واژه «زندقه و زنادقه» نشان می دهد که این دو واژه در متون اسلامی به معانی گوناگونی به کار رفته است. در پاره ای موارد به طور خاص درباره پیروان ادیان ایرانی همچون مانویان و گاهی به صورت عام بر پیروان مکاتب فکری، فلسفی، کلامی، فرقه ای، سیاسی و فرهنگی و بعضاً مخالف اسلام حمل شده است. در این نوشتار، ضمن بیان مراد حدیث شناسان از مفهوم واژه «زندیق و زندقه» به مهم ترین اغراض زنادقه در جعل و وضع احادیث اشاره شده است.

حیات فکری و اجتماعی مانویان در دوره اسلامی (تا قرن سوم هجری) درباره وضعیت اجتماعی و فکری اقلیتی مانوی است که در دو سده نخستین ه.ق در جامعه اسلامی می زیست. در این کتاب، چگونگی تطبیق مانویان در جامعه اسلامی براساس نظریه کارکردگرایی ساختاری پارسونز بررسی شده است. کتاب سه بخش دارد. بخش اول مقدمه ای است کوتاه درباره مانویت و زمینه تاریخی آن. در دو بخش دیگر به نام های حیات فکری و اجتماعی مانویان نام زنادقه معروف براساس منابع کهن عربی بدون تحلیل و بررسی و افزودن مطلبی نو نقل شده است. به طورکلی، این کتاب به منابع اصلی مانوی و تحقیقات جدید اروپایی توجهی ندارد و متکی بر منابع عربی است. علاوه بر این، نظریه جامعه شناختی پارسونز نیز با این موضوع تناسبی ندارد. نظریه مذکور جامعه را نظامی متشکل از چهار خرده نظام در نظر می گیرد که همگی در عملکرد کل آن نقش دارند و نقص یکی از آن ها کل نظام جامعه را دچار اختلال می کند. چنین نظریه ای برای مطالعه هم زیستی اقلیت مانویان و مسلمانان در عصر اموی و دوران متقدم عباسی مناسب نیست.