طلسم و تعویذ

در ایران روزگار قاجار گرایش به خرافات و بهره گیری از طلسمات و تعویذ ها گسترده و عمومی بود. با این حال بیش تر، و یا اساساً، عملی زنانه تعریف می شد. این نگرش ریشه ها و پایه ها و در ادامه آثار و پیامدهایی داشت و مقالة حاضر در صدد است پایه ها و پیامدها را بررسی و درباره چرایی و چگونگی به وجود آمدن این تعاریف پرسش کند. می توان ادعا کرد اساس مرتبط کردن زنان با پدیده خرافاتْ چیرگی فکر و فرهنگی مردسالار بود که زن را ذاتاَ ناقص و ضعیف تلقی می کرد. پیامد این تفکر نیز «زن هراسی» بود که به محرومیت زنان از بدیهی ترین حقوق اجتماعی و مدنی شان، همچون محرومیت از حق رأی در قانون انتخابات مجلس مشروطه، انجامید. از اواسط دوران قاجار پاره ای از نواندیشان و نوگرایان ایرانی به ارتباط معنادار میان عقب ماندگی عمومی جامعه و عقب ماندگی زن ایرانی پی بردند و تلاش کردند با نشان دادن ریشه های اجتماعی و تاریخی مشکلات جامعه، از جمله مسائل و مشکلات زنان، رویکرد و نگاه ذات باورانه سنتی را به چالش بکشند و راه را بر اندیشة اصلاح و ترقی بگشایند.

بیان مسئله: ازجمله دست بافته های مناطق عشایری سیستان و بلوچستان آویز بافته های تزئینی است. بافندگان برای در امان بودن از مصائب روزگار و غلبه بر ترس ها از نقوشی در این بافته ها استفاده نموده اند که جهت طلسم و تعویذ شکل گرفته اند. از این رو مسئله قابل تأمل این است که چگونه نقوش مرتبط با طلسم و تعویذ روی دست بافته های کاربردی زندگی نقش بسته است و دلیل کاربرد این نقوش در این دست بافته ها چیست؟ هدف: ازآنجاکه تاکنون مطالعه جامعی در این باره صورت نگرفته نگارندگان بر آن شدند که در این زمینه به پژوهش بپردازند. مقاله حاضر کوشیده است تا با شناسایی انواع آویز بافته های سیستان و بلوچستان، ضمن تلاش در برطرف نمودن کاستی های پژوهش های موجود و هم راستا، نقوش این بافته ها را تحلیل و بررسی کنند. روش پژوهش: این مقاله از نوع پژوهش های کیفی است و روش ارائه آن توصیفی–تحلیلی است که اطلاعات مورد نظر آن به شیوه کتابخانه ای و میدانی جمع آوری گردیده است. یافته ها: نتایج پژوهش نشان می دهد دست بافته ها در این منطقه به صورت آویزبافته یک تلی (دستبافته ای با عرض کم و طول زیاد)، تعویذبند، گلوبند چهارپایان، مال بند و پُلُک بوده است، نقوش در دست بافته ها علاوه بر جنبه تزئینی و کاربردی، جهت بازتاب آرزوها، خواسته ها، بیان ترس و اعتقادات مردم منطقه بوده است. پرکاربردترین صورت هندسی نقش مایه ها با بنیاد مثلث، مربع و لوزی است استفاده از این فرم و نقوش در این دست بافته ها نشان از تأثیر اقلیم و فرهنگ منطقه ای بر هنر این سامان دارد. استفاده از این نقوش در کنار تزئیناتی هم سو، برای دفع بلایا با هدف تعویذی و طلسمی ایجاد شده اند.