سمیه نادی راوندی

این مطالعه با هدف تعیین مؤلفه های موجود در طراحی و توسعه رابط کاربر وب سایت های کتابخانه های دیجیتال و تعیین وب سایت های کتابخانه های دیجیتال برتر و نقاط ضعف و قوت محتوای آن ها، به تحلیل و مقایسه وب سایت های کتابخانه های دیجیتال در میان کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته پرداخته است. برای این منظور، 50 وب سایت کتابخانه دیجیتال با روش نمونه گیری مبتنی بر هدف انتخاب شدند. با بررسی موقعیت توسعه کشورهای مربوط به کتابخانه های دیجیتال منتخب، 12 وب سایت در گروه کشورهای در حال توسعه و 38 مورد در گروه کشورهای توسعه یافته قرار گرفتند. سپس، محتوای نمونه منتخب در یک مطالعه کمّی به روش تحلیل محتوای کیفی بررسی شدند. این بررسی با طراحی سیاهه وارسی محقق ساخته در 11 مقوله اصلی و 44 مؤلفه، که روایی آن به روش روایی محتوا مشخص شده بود، صورت گرفت. داده ها با استفاده از نرم افزار آماری اِس پی اِس اِس ویرایش 16 تحلیل شدند. نتایج مقایسه وب سایت ها نشان داد که از لحاظ مقوله های «منابع پیوسته»، «مجموعه کتابخانه» و «رهیابی» ارتباط معناداری بین مؤلفه های موجود در طرح رابط کاربر وب سایت های کتابخانه های دیجیتال در دو گروه کشور وجود دارد. دو مؤلفه «فهرست عمومی دسترسی پیوسته ( اُپک)» و «آمار بازدیدها» در تعداد بیشتری از وب سایت های کتابخانه های دیجیتال در کشورهای در حال توسعه دیده شدند؛ در حالی که مؤلفه «ارائه منو و زیر منوها جهت معرفی اجزای کتابخانه» در بیشتر وب سایت های کتابخانه های دیجیتال در کشورهای توسعه یافته ارائه شده بود. همچنین، با بررسی تعداد مؤلفه های به کاررفته در وب سایت های منتخب، «اَمریکن مموری» با 44 مؤلفه، «کتابخانه دیجیتال بین المللی کودکان (آی سی دی ال)» با 40 مؤلفه و «کالیفرنیا» با 39 مؤلفه بهترین، و «بِرکِلی سان سایت» با 10 مؤلفه، ضعیف ترین وب سایت شناخته شدند. با وجود تعداد بیشتر و کیفیت بهتر رابط کاربر کتابخانه های دیجیتال در کشورهای توسعه یافته، کیفیت برخی وب سایت های کتابخانه های دیجیتال کشورهای در حال توسعه نیز قابل ملاحظه بود. به طور کلی، نوپابودن برخی وب سایت ها و عدم استفاده از تجارب متخصصان و کتابداران و در نتیجه، عدم آگاهی طراحان از نیازهای اطلاعاتی کاربران می تواند از جمله عوامل کم توجهی نسبت به طراحی مناسب رابط کاربر وب سایت های کتابخانه های دیجیتال باشد.

ارزیابی نظامهای بازیابی اطلاعات یکی از چالشهای بزرگ متخصصان علم اطلاعات است چون تعیین کارآیی یک نظام به قضاوت در مورد ربط مدارک ارائه شده با نیاز اطلاعاتی کاربر بستگی دارد و این موضوع دارای پیچیدگی های خاصی است. از طرفی نظامهای بازیابی وبی، بسیار متفاوت تر از نظامهای بازیابی سنتی هستند. در محیط وب نیز با نظامها با مجموعه های رتبه بندی شده و نظامها با مجمو عه های رتبه بندی نشده مواجه هستیم که هر کدام معیار و مقیاس ارزیابی خود را دارند. به همین دلیل، سنجش ربط بر اساس نوع رتبه بندی نتایج در این نظامها، متفاوت است. در این مقاله، معیارهای سنجش ربط در نظام های بازیابی اطلاعات به تفکیک نظامهای رتبه بندی نشده(شامل دقت، بازیافت، معیار اف ) و نظامهای رتبه بندی شده (شامل منحنی های دقت و بازیافت، دقت افزوده، میانگین دقت افزوده در نقطه 11، میانگین دقت متوسط، دقت در K ، دقتR و منحنی راک و افزایش تجمعی) تشریح شده و ضمن اشاره به مقیاسهای ارزیابی ربط، یک مقیاس ارزیابی دقت 4 درجه ای معرفی گردیده است که با استفاده از آن می توان به ارزیابی غیردودیی دقت در نظام بازیابی اطلاعات وب شامل دقت کامل، برتر، مفید، واقعی و در نهایت دقت متغیر پرداخت.

مقدمه: همواره درباره مفهوم و چارچو بهای کتابخانههای دیجیتالی ابهام وجود داشته چون کتابخانه ی الکترونیکی، مجازی، بدون دیوار، هیبرید و راه دور و دیجیتالی، اغلب با هم یا به جای هم به کار رفته اند. حتی تعریف جامع و استانداردی از کتابخانه های دیجیتالی که همگان در مورد آن توافق داشته باشند، وجود ندارد ولی تعریف فدراسیون کتابخانه های دیجیتالی یکی از پذیرفته شده ترین و پٌر استنادترین تعاریف است. هدف این پژوهش بررسی مهمترین شاخص ها برای طراحی و ارزیابی کتابخانه های دیجیتالی و ارائه ی معیارهای نسبی برای آن بود. روش بررسی: در این پژوهش پیمایشی - توصیفی، با روش کتابخانه ای، متون و منابع موجود درباره کتابخانه های دیجیتالی مطالعه و عناصر مهم در طراحی این کتابخانه ها و شش کتابخانه ی دیجیتالی موفق و استاندارد خارجی شناسایی شد. اطلاعات به دست آمده تحلیل و شاخ صهای کلی برای طراحی کتابخان ههای دیجیتالی تعیین شد. یافته ها: چهارده شاخص اصلی برای طراحی کتابخانه های دیجیتالی عبارت اند از: منابع تمام متن، کاربران ویژه، دسترسی مطمئن و پایدار به منابع، قالب منابع، جستجو و بازیابی، مجموعه سازی، توسعه زیرساخت ها و تجهیزات، نیروی ا نسانی متخصص، سازماندهی، قابلیت همکاری با دیگر کتابخانه ها، خدمات، منابع چاپی در کنار منابع دیجیتالی، استاندارد و استانداردسازی و رعایت مالکیت معنوی. هر شاخص دارای زیربخش های مختلفی برای حوزه های متفاوت کتابخانه دیجیتالی است. نتیجه گیری: مطالعه های با این رویکرد به بررسی شاخص های دخیل در امر طراحی و ارزیابی کتابخانه های دیجیتالی یافت نشد. می توان از یافته های این مطالعه در آینده به عنوان معیار طراحی و ارزیابی کتابخانه های دیجیتالی بهره گرفت.