محمدحسین فاریاب

«عقل ورزی» یکی از مبانی مهم هر مکتب فکری است و توجه لازم یا غیر لازم یا کمتر از حد لزوم نسبت به آن می تواند نظریات برآمده از هر مکتب را تحت الشعاع قرار دهد. به دیگر سخن، یکی از راه های ارزیابی نظریات یک مکتب ارزیابی مبانی آن، و یکی از مهم ترین مبانی، بهره گیری بایسته و شایسته از عقل است. اگرچه وهابیت از این نظر همواره از سوی محققان نکوهش گردیده است، اما به نظر می رسد می توان نگاه دقیق تری به جایگاه مسئله عقل در منظومه فکری آنها انداخت و نقدهای بینادی تری نسبت به آنها داشت. این نوشتار بر آن است تا با روش تحلیلی انتقادی جایگاه عقل را از منظر وهابیت در هفت محور (قواعد عقلی، حسن و قبح عقلی، عقل ابزاری، عقل منبعی، تعارض عقل و نقل، تقدم نقل بر عقل، و مخالفت با برخی علوم عقلی) بررسی کند. براساس یافته های این پژوهش، مهم ترین ایراد بر آنها در حوزه تعارض عقل و نقل، حسن و قبح عقلی و نیز مخالفت با برخی علوم عقلی است. علاوه بر آن ایشان در حوزه عقل منبعی نیز تلاش وافری از خود نشان نداده اند.

مسئله جبر و اختیار از مسائل بنیادینی است که با مسائل مهمی همچون هدف از آفرینش انسان، بعثت پیامبران، نصب امامان علیهم السلام و معاد مرتبط است، به گونه ای که اتخاذ دیدگاه نادرست در این باره، می تواند مسائل یادشده را تحت الشعاع قرار دهد. آنچه در این پژوهش، مدنظر است، نگاهی مورخانه به تطورات این مسئله در تاریخ کلام امامیه است. اگرچه آموزه امر بین الامرین در سخنان پیشوایان راستین مذهب تشیع به روشنی بیان شده و امروزه نیز در کلام امامیه مقبول افتاده، نگاهی تاریخی به این مسئله نشان از این واقعیت دارد که آموزه یادشده در سنت کلامی متکلمان امامیه تا قرن های مدیدی جایگاه روشنی نداشته، بلکه متروک و مهجور بوده است.

این مقاله نقدی است بر مقاله «چرا معجزه راه مناسبی جهت اثبات صدق دعوی نبوت نیست؟ (انواری، 1402)» که با محوریت دیدگاه های ابن رشد، غزالی و ملاصدرا نگاشته شده بود. برای نمونه، در نقد این سخن که ایمان از راه معجزه، ایمان عوامانه است و باید از راه شهود به پیامبر ایمان آورد، باید گفت که اگر خداوند معجزات را همراه با پیامبر فرستاده، پس می خواهد که مردم با آن به صدق دعوی نبی ایمان بیاورند؛ پس ایمان از راه معجزه صحیح است. به علاوه، قوت ایمان لزوماً وابسته به قوت دلیل -شهود- نیست. همچنین در نقد این که ملازمه ای میان معجزه و ادعای نبوت وجود ندارد، باید گفت که معجزه برای اثبات نمایندگی انسانی از سوی خداوند متعال است، پس اگر معجزه بودن یک عمل ثابت شود، ادعا ثابت شده است. همچنین در نقد این سخن که راهکار عملی برای تشخیص معجزه وجود ندارد، باید گفت که این سخن با معجزه دانستن قرآن و دیگر معجزات منافات دارد. افزون بر آن، توجه به قید همراهی معجزه با ادعای الهی بودن و نیز انضمام برهان حکمت به آن، تشخیص معجزه از غیرمعجزه را امکان پذیر می سازد. نویسنده تشبه روحی به پیامبر و نیز بررسی معارف آنها را راه پیشنهادی خود برای صدق دعوی نبی معرفی می کند، حال آن که باید گفت معیاری برای تعیین مقدار لازم تشبه به یک نفر ارائه نشده است. ثانیاً بر فرض تحقق تشبه روحی به فرد مدعی نبوت، صرفاً از تحقق تشبه، نبوت او ثابت نمی شود. به نظر می رسد، توجه به قیود دخیل در معجزه و انضمام برهان حکمتْ راهگشای حل مشکلات موجود سر راه دلالت معجزه در صدق دعوی نبوت است.

سنت پیامبر و امامان معصوم(ع) یکی از منابع اصلی برای دستیابی به آموزه های دین است که بدون آن، رسیدن به آموزه های دین وحیانی اسلام امکان پذیر نیست. از سوی دیگر، با توجه به جامعیت دین اسلام در هدایت انسان، استنباط آموزه های دینی مربوط به علوم انسانی، ضرورتی اجتناب ناپذیر است که امروزه فرایند آن با عنوان «اسلامی سازی علوم انسانی» دغدغه پژوهشگران شده است. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی نقش سنت پیامبر و امامان معصوم(ع) در اسلامی سازی علوم انسانی با تأکید بر اندیشه های متفکر بزرگ جهان اسلام، علامه مصباح یزدی را وجهه همت خود قرار داده است. اگرچه همگان بر منبع بودن سنت برای دستیابی به آموزه های دینی تأکید دارند، اما ادله حجیت و نیز دامنه سنت از مسائلی است که نیازمند تأمل جدی است، ضمن آنکه به لحاظ روش شناسی استناد به سنت برای اسلامی سازی علوم انسانی از دشواری های خاص خود برخوردار است که در این مقاله به آنها اشاره شده است.

انسان ها به طور فطری میل به بقا و جاودانگی دارند. خداوند متعال نیز به انسان ها حیات جاودانه داده است که در سرای آخرت محقق می شود. از سوی دیگر، فرد متقی باید شوق رسیدن به لقای الهی در سرای آخرت داشته باشد. در این میان، چگونگی سازگاری میان طلب عمر بیشتر، هرچند همراه با طاعت در این دنیا با شوق نسبت به لقای الهی در سرای آخرت، یکی از مسائل چالشی به شمار می رود. رسالت این نوشتار، پاسخ به این مسئله با روش عقلی و نقلی است. شواهد عقلی و نقلی برای هر دو طرف ماجرا وجود دارد. نویسنده پس از بیان مبانی و مقدمات لازم برای پاسخ به این پرسش، به این نتیجه می رسد که دعا برای طول عمر بیشتر جهت بندگی خداوند متعال، امری ارزشی است و فقدان آن، نقص به شمار می رود.

معجزه، مهم ترین و مشهورترین راه تشخیص همگانی شناخت پیامبران به شمار می رود؛ در عین حال، راه تشخیص آن برای بشر عادی و غیرمعصوم چنان می تواند چالش برانگیز باشد که اصل آن را زیر سوال ببرد. از آنجا که متکلمان در تعریف معجزه بر ویژگی «نقض ناپذیری» تأکید می کنند، این مسئله مطرح است که چون علم بشر به آینده محدود است، او نمی تواند تشخیص دهد که آیا در آینده ادعای نقض ناپذیری معجزه از سوی پیامبر نقض می شود یا نه؛ ازاین رو، نمی تواند به معجزه بودن کار خارق العاده مدعی پیامبری یقین پیدا کند. رسالت نویسنده در این مقاله، پاسخ به این پرسش با روش تحلیلی انتقادی است. بر اساس مهم ترین یافته های این پژوهش، هرچند معجزه باید برای اثبات خود، روشن و بیّن باشد، بشر عادی می تواند با بررسی پیشینه مدعی پیامبری و نیز بررسی ادعاهای وی و عرضه آن ها بر عقل و فطرت و با ملاحظه حکمت الهی به معجزه بودن کار مدعی پیامبری پی ببرد.

امامت امتداد راه نبوت است و ویژگی هایی از قبیل عصمت، علم لدنّی، افضلیت را که پیامبر دارا می باشد، امام نیز باید از آن بهره مند باشد و اطلاع از این اوصاف نیز برای انسان های عادی میسر نیست به همین جهت امامیّه تنها راه تعیین امام را نصب الهی می داند که باید از طریق نصّ و توسط پیامبر(ص) به مردم ابلاغ گردد. نصّ دارای دو قسم، جلّی و خفیّ بوده که امامیّه معتقد به وجود هر دو قسم برای امامت است. آنچه مورد انکار مذاهب دیگر قرار گرفته است، اولاً: عدم وجود احادیثی که دلالت بر امامت دارند. دوماً: بر فرض وجود حدیث، عدم دلالت آن بر مسئله امامت است. امّا آنچه مورد غفلت واقع شده، سیر تاریخی احادیث در هر دوره کلامی و هر قرنی است که با حالت های خاصی در منابع و بین علما و محدثین رواج داشته است. توجه نداشتن به این موضوع موجب اشکالاتی همچون ابداعی بودن مسئله نص توسط هشام بن حکم و امثال او شده است. به همین جهت در نوشتار حاضر با روش تحلیلی توصیفی و استعانت از منابع کتابخانه ای نرم افزاری، سیر تاریخی مسئله نصّ جلیّ و خفیّ در ادوار مختلف کلامی بررسی و با تبیین حالت های عارض بر مسئله نص در هر دوره کلامی، وجود نصّ جلیّ و خفیّ به اثبات رسیده است.

سیدکمال حیدری با عطف به مبانی معرفتی که در فلسفه غرب مطرح شده، رسیدن به واقع را ممتنع می انگارد و با استنادات درون دینی قرآنی و روایی، فتاوای علما و قواعد اصول فقهی، به جواز تعبّد به جمیع ادیان الهی و بشری فتوا داده، و مشروعیت کثرت گرایی دینی را با گزاره های دینی همسو می داند. وی معتقد است کثرت گرایی دینی به شانزده روایات استناد جسته است. نوشتار حاضر استنادات روایی وی را با روش کتابخانه ای با این هدف از نظر گذرانده که تا چه حد می تواند بنیان های نظری او را استوار سازد. یافته های مقاله پیش رو آشکار می نماید روایات ذکر شده با نظر سید کمال حیدری همگرایی معنایی ندارد و جهت معنایی روایاتی که او دست مایه تایید نظرش ساخته، با مراد او هم خوانی ندارد؛ چرا که مفاد روایات صرفاً جنبه تکلیفی دارند و مفاد آنها، آن گونه نیست که با خود، حقانیتِ شناخت را نیز همراه داشته باشد.