ندا اخوان مقدم

ضحاک به عنوان یکی از شاخص ترین نمادهای شرّ حضور چشمگیری در ادبیات، فرهنگ و اساطیر ایران دارد و فردوسی نیز در شاهنامه به تفصیل داستان او را روایت کرده است. به سبب همین اهمیت، در اغلب شاهنامه های مصور یک یا چند نگاره داستان ضحاک را به تصویر می کشند. انتظار ما این است که بازنمایی تصویری وقایع مربوط به ضحاک در نسخه ها با روایت داستانی مرتبط با او منطبق باشد، اما به نظر می رسد در برخی موارد چنین نیست. نگارگران در خلق نگاره ها آزادی بیشتری داشته اند و به همین سبب تفاوت هایی میان روایت تصویری با روایت داستانی مشاهده می شود. این امر را می توان متأثر از شرایط فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی باورها و تفسیرهای شخصی دانست. این پژوهش نگاره های ضحاک را در یکی از نسخه های نسبتاً متأخر شاهنامه که در پاکستان تولید شده است، با روایت متنی مرتبط مورد مقایسه قرار می دهد. در مجموع شش نگاره در این نسخه به داستان ضحاک مربوط است که مقاطع مختلف این داستان را بازنمایی کرده اند. تلاش بر این است که با مطابقت این نگاره ها و روایتی که فردوسی از ضحاک ارائه می دهد، به این نتیجه دست یابیم که در خلق نگاره ها تا چه اندازه به متن توجه شده است و اگر تفاوتی مشاهده می شود، آن را ناشی از چه می توان دانست. این پژوهش برای نیل به مقصود از روش تطبیقی-تحلیلی و برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و مشاهده مستقیم نگاره ها بهره می برد.

در این مقاله سعی بر این است تا شاهنامه فردوسی به منزله یکی از منابع مورد مطالعه تاریخ ساسانی بررسی شود و درجه انطباق آن با آن چه به عنوان دیگر منابع تاریخی مستند این دوره می شناسیم، سنجیده گردد. از این رو چهار داستان مرتبط با تاریخ ساسانی در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی با هم مقایسه شود: تاسیس سلسله ساسانی؛ فتح شهرالحضر، ظهور و مرگ مانی و داستان بهرام گور. پس از مقایسه به تفاوت هایی می رسیم که در خور توجه است.